Bekendmakingen onder de loep: informatieverspreiding in de Tweede Wereldoorlog

Illegale pamfletten

Op 6 mei 1943 loopt Gerben Wagenaar, een vertrouwensman van de illegale CPN, in Amsterdam op straat langs een aanplakbiljet dat de aandacht trekt. Eerder heeft hij illegale pamfletten aan Hendrikus van der Meer, roepnaam Henk, overhandigd. Nu leest Gerben dat Henk is doodgeschoten.

Wat is er precies gebeurd op die dag? ’s Ochtends vroeg rond 6 uur gooit Henk pamfletten in de brievenbussen van de huizen aan de Albert Cuypstraat in Amsterdam. Hij wordt staande gehouden door twee Nederlandse agenten die na fouillering honderd pamfletten vinden. De geschriften roepen Amsterdammers op om te staken tegen de Duitse bezetter. Henk is gearresteerd door de Amsterdamse politieagent Pohlman en naar het politiebureau aan de Stadhouderskade gebracht. Daarna wordt Henk overgedragen aan de Sicherheitsdienst, wiens hoofdkwartier in een voormalige school aan de beruchte Euterpestraat 99, de huidige Gerrit van der Veenstraat, is gevestigd. Nog dezelfde dag krijgt Henk de kogel. Zijn dood is direct op een bekendmaking bekendgemaakt. Hij wordt slechts 32 jaar.

116 doodvonnissen

Henk van der Meer is niet de enige die het slachtoffer is geworden van het standrechtelijk fusilleren van anti-Duits gezinde personen. De April-meistakingen zijn door de hoogste SS-baas Hanns Albin Rauter hard neergeslagen door middel van massale arrestaties en doodvonnissen. Er vallen naar schatting 175 dodelijke slachtoffers. Van de 116 doodvonnissen worden er 80 daadwerkelijk voltrokken. De resterende slachtoffers zijn zonder proces doodgeschoten op straat, bijvoorbeeld vanwege samenscholing. Ook worden gearresteerde mensen gedeporteerd naar concentratiekampen.

Via bekendmakingen in kranten en op aanplakbiljetten worden de voltrokken doodvonnissen bekendgemaakt, ze zijn ondertekend door Rauter. Op de bekendmakingen staan vaak de namen van de slachtoffers vermeld, soms ook met toevoeging van hun geboortedatum en -plaats, beroep en woonplaats. Andere bekendmakingen met doodvonnissen zijn overduidelijk vanuit Duits perspectief uitgevaardigd: er wordt alleen melding gemaakt van het doodschieten van ‘terroristen en saboteurs’ als represaille voor bijvoorbeeld een aanslag op een Duitse functionaris. Het is voor nabestaanden verboden om overlijdensadvertenties te plaatsen.

Bekijk hier de slachtoffers van de April-meistakingen

Vandalisme

Nadat de aanplakbiljetten ‘s nachts zijn afgescheurd door anti-Duits gezinde mensen, verbiedt Rauter de Nederlandse bevolking om de bekendmakingen af te scheuren. Burgemeesters en de plaatselijke politie worden hiervoor aansprakelijk gesteld. Om de April-meistakingen zo snel mogelijk in de kiem te smoren heeft Rauter het bevel gegeven dat ‘alles geoorloofd is’, als er maar doden vallen die op de aanplakbiljetten vermeld kunnen worden.

Repressie neemt toe

Naar schatting zijn tijdens de vijf jaren van Duitse bezetting 390 personen ter dood veroordeeld door het politiestandrecht welke per papieren bekendmaking worden bekendgemaakt.
Na het hard neerslaan van de April-meistakingen zet de Duitse bezetter de repressie door, waardoor het dagelijks leven van Nederlanders steeds moeilijker wordt. Studenten die in maart 1943 weigeren om de Loyaliteitsverklaring te ondertekenen, moeten zich op 6 mei melden voor de arbeidsinzet. En vanaf 7 mei wordt de Oproep Arbeidsinzet bekendgemaakt: mannen tussen de 18 en 35 jaar moeten zich melden voor tewerkstelling in Duitsland.

Van buitenboordmotoren tot koeien

Vlak na de April-meistakingen, op 13 mei 1943, wordt het verboden om een radio in bezit te hebben. De inbeslagname van radiotoestellen is één van de vele vorderingen die de Duitse bezetter doorvoert. Ogenschijnlijk dagelijkse gebruiksvoorwerpen zijn steeds meer verboden - en schaars - goed. 
Dit begon al veel eerder: in het eerste oorlogsjaar worden in de provincie Groningen de eerste paarden gevorderd ten behoeve van de Duitse Wehrmacht. Alarmpistolen, degenstokken, ploertendoders en boksbeugels moeten vòòr 1 oktober 1941 worden ingeleverd bij de plaatselijke politie, anders volgt zware bestraffing. In september 1942 zijn de eerste kerkklokken uit kerktorens gevorderd om het brons om te smelten voor het maken van nieuwe kanonnen. Andere vorderingen volgen: fietsen, motorvoertuigen, honden, koeien, maar ook buitenboordmotoren, metalen en textiel. De Duitse bezetter maakt ook bij de inbeslagneming van spullen onderscheid tussen de verschillende bevolkingsgroepen.

Vrijstellingen en onderscheid

Niet iedereen hoeft zijn of haar vervoermiddel in te leveren. Personen die vanwege hun beroep noodzakelijk een motorvoertuig of fiets nodig hebben kunnen een vrijstelling krijgen. Denk hierbij aan artsen, verloskundigen, verpleegsters en veeartsen. Ook betrokken personen bij het vervoeren van ‘zieken, lijken, geëvacueerden, verbandmiddelen, noodzakelijke levensmiddelen’ komen in aanmerking voor een vrijstelling.
De Duitse bezetter maakt ook bij de inbeslagneming van spullen onderscheid tussen verschillende bevolkingsgroepen. Tijdens de meidagen van 1940 is door de Duitse autoriteiten aan de gehele bevolking bevolen de wapens in te leveren. Een klein jaar later, vlak voor de Februaristaking, worden Joden expliciet opgeroepen de wapens uiterlijk op 21 februari 1941 in te leveren. Pas in oktober van datzelfde jaar worden niet-Joden opgeroepen om de wapens in te leveren. Joden dienen in juni 1942 fietsen in te leveren. Niet-Joden krijgen twee maanden later de bekendmaking onder ogen om hun fietsen in te leveren. 

Zuivering

Ook na de bevrijding zijn er veel bekendmakingen geplakt, maar dan door de geallieerden, het Militair Gezag en de Binnenlandse Strijdkrachten. Na de roes van de bevrijding van Nederland door de geallieerden ontstaat er een machtsvacuüm. Zolang de Nederlandse regering in ballingschap zich nog in Londen bevindt, is het bestuur in de bevrijde gebieden tijdelijk overgenomen door het Militair Gezag in samenwerking met de geallieerden en de Binnenlandse Strijdkrachten. Onder leiding van het Militair Gezag wordt een begin gemaakt aan de zuivering van het ambtenarenapparaat. Talloze Nederlanders hebben tijdens de vijf bezettingsjaren in meer of mindere mate samengewerkt en/of geheuld met de Duitse bezetter. Denk aan lidmaatschap van de NSB of de Waffen-SS. Om het ambtelijke apparaat te zuiveren van Duitsgezinde ambtenaren is de Nederlandse bevolking om hulp gevraagd. Op de aanplakborden en -zuilen worden aanplakbiljetten opgehangen waarop in grote blokletters ‘ZUIVERING’ staat.

Politiezuivering

Ook binnen het politieapparaat is getracht een zuivering onder de medewerkers te organiseren. Politieagent Pohlman is op 26 mei 1945 verhoord in een provisorisch proef-tribunaal van de Binnenlandse Strijdkrachten. Er zijn meerdere mensen die tegen hem getuigen: er wordt hem verweten dat hij Henk van der Meer en zijn pamfletten makkelijk had kunnen laten ontkomen in plaats van hem meteen te arresteren. De voorzitter verdenkt Pohlman van schuld aan de dood van Henk en daarom is Pohlman gearresteerd om te worden berecht door een wettelijk tribunaal.

Henk is één van de vele slachtoffers tijdens de April-meistakingen. Heeft hij destijds beseft dat de pamfletten zijn dood zouden worden? In de afscheidsbrief aan zijn vrouw en drie kinderen schrijft hij: ‘ik heb mijn plicht gedaan voor de vrijheid’ en ook laat hij weten dat hij zijn trouwring in de brief meestuurt. En de vaders en zonen uit Marum: zij zijn willekeurig gearresteerd en gefusilleerd omdat ze volgens het Duitse Standgerichte ‘als communisten op heterdaad zijn betrapt bij het opwerpen van straatbarricaden’. Deze verklaring staat ver weg van de werkelijkheid. De aanplakbiljetten met de afschrikwekkende titel ‘DOODSTRAF’ zijn dan ook een kenmerkend voorbeeld van een keerpunt van de houding van de Duitse bezetter.