De oprichting van de NSB
Op maandag 14 december 1931 verzamelde zich in een gehuurd zaaltje (kosten: twee gulden) in het vergadergebouw van de Christelijke Jongemannen Vereeniging aan het Domplein in Utrecht een twaalftal Utrechtenaren. Zij gaven gehoor aan de oproep van Anton Mussert, die als hoofdingenieur bij de Provinciale Waterstaat van Utrecht landelijke bekendheid genoot om het programma van zijn partij-in-wording te bespreken. Deze vergadering, die de geschiedenisboeken is ingegaan als de oprichtingsbijeenkomst van de NSB, was bepaald geen grootse gebeurtenis.
Edwin Klijn en Robin Te Slaa
De derde NSB Landdag, gehouden op zaterdag 30 maart 1935 in het RAI gebouw te Amsterdam. Mussert spreekt tot de menigte. Bron: NIOD.
De oprichting
Toen de NSB werd opgericht op 14 december 1931, had Nederland al verscheidene fascistische en nationaalsocialistische splinterpartijtjes gekend. Groot werden ze echter niet. Het vroege Nederlandse fascisme kende verschillende kleurrijke figuren maar geen leiders die de massa wisten te beroeren of een goede organisatie op touw konden zetten. Het versplinterde fascistische milieu kan met drie woorden worden gekarakteriseerd: fusie en ruzie.
Volgens het partijprogramma was het leidend beginsel van Mussert's partij als volgt: 'Voor het zedelijk en lichamelijk welzijn van een volk is noodig een krachtig Staatsbestuur, zelfrespect van de natie, tucht, orde, solidariteit van alle bevolkingsklassen en het voorgaan van een algemeen (nationaal) belang boven het groepsbelang en van het groepsbelang boven het persoonlijk belang'. De NSB profileerde zich als nationalistisch, antidemocratisch en daadkrachtig: Fascistenstaat heeft ruggegraat en Genoeg gepraat, NSB is daad.
Het publiek van de oprichtingsbijeenkomst bestond hoofdzakelijk uit arbeiders en – een vaste component bij iedere marginale fascistische vergadering in die tijd – een ‘mol’ van een concurrerende splinterpartij. Na afloop meldden slechts vier aanwezigen zich aan als NSB-lid, inclusief de spion. Naar verluidt vonden de overige bezoekers de NSB te burgerlijk en te weinig volks.
Mens
Anton Mussert
Anton Adriaan (Ad) Mussert (Werkendam, 11 mei 1894 – Den Haag, 7 mei 1946) was ingenieur en de oprichter en leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Vanaf december 1941 was zijn beweging de enige toegestane politieke partij in Nederland. Mussert kreeg een jaar daarna van de bezetter de titel 'Leider van het Nederlandsche volk'. Na de bevrijding werd hij schuldig bevonden aan hoogverraad en ter dood veroordeeld. Bron: WO2Net Biografieën. Anton Mussert was oprichter en partijleider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Hij was waterstaatkundig ingenieur bij de provincie Utrecht. Later richte hij de NSB op en leidde deze beweging tot 1945. In de vooroorlogse periode lukte het Mussert niet om tot een serieuze machtsfactor uit te groeien. Tijdens de bezetting bracht hij het niet verder dan zetbaas. Wegens hulpverlening aan de vijand, een aanslag op de grondwettelijke regering en een poging Nederland onder vreemde heerschappij te brengen, werd hij eind ‘45 ter dood veroordeeld. Op 10 juni 1944 zei Mussert tijdens een grote bijeenkomst in het Concertgebouw: 'Er zijn er die zich zullen afvragen: En waar zult gij, leider, zijn, wanneer de invasie hier in ons land komt? Staat uw auto al klaar? Ik kan hun zeggen, mijn kameraden, ik heb mijn besluit genomen. Als de invasie komt zal ik onder alle omstandigheden in Utrecht zijn. Vanochtend heb ik een nieuwe uniform gekregen, dat van vrijwillig soldaat bij de Duitsche Weermacht. Dit uniform zal ik aantrekken, zoodra de invasie hier komt.' Bij zijn arrestatie op 7 mei 1945 in Den Haag was hij in burger gekleed. Bron: https://research.annefrank.org/nl/personen/63cc605f-c481-49b8-8ae8-603611295c16/
Meer over Anton Mussert
Eerste brochure van de NSB: 'Programma', Utrecht, december 1931. Bron: NIOD.
Duitsland als gidsland
Mussert liet zich aanvankelijk graag inspireren door Mussolini en Hitler en nam zelfs een keer de moeite om de laatstgenoemde met eigen ogen te zien spreken. In een rapport, gedateerd op 21 april 1932, meldde het Auswärtige Amt dat de NSB-leider kort daarvoor in Düsseldorf een toespraak van Hitler had bijgewoond. De dienst stelde dat er geen samenwerking tussen de NSDAP en Hollandse nazi-partijtjes bestond. De nazipartij wenste zich niet in de binnenlandse politiek van het buurland te mengen. De Madurodam-achtige omvang van de Hollandse partijtjes speelde hierbij ongetwijfeld ook een rol.
Organisatie
Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei
De Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) ontstond op 24 februari 1920 uit de Deutsche Arbeiterpartei (DAP) en had als leider Adolf Hitler. Na zijn benoeming tot rijkskanselier op 30 januari 1933 werd onder leiding van de NSDAP en met behulp van alle daaronder ressorterende organisaties (Hitlerjugend, Deutsche Arbeitsfront, SS, etc.) de hele Duitse samenleving genazificeerd. De NSDAP vormde de belangrijkste pijler van Hitlers dictatuur en was medeverantwoordelijk voor het uitvoeren van de Holocaust en vele andere misdaden van het Derde Rijk. Na de volledige capitulatie van nazi-Duitsland op 8 mei 1945 werden de NSDAP en al haar dochterorganisaties als misdadige organisatie verboden en ontbonden verklaard en haar vermogen werd in beslag genomen. In 1949 werd in de toen ontstane Bondsrepubliek Duitsland en de DDR alle propaganda voor de partij in geschrift, woord of symbool verboden.
Meer over Nationalsozialistische Deutsche ArbeiterparteiGered door de pers
In mei 1932 telde de NSB slechts honderd leden en in de zomer van 1932 was Musserts splinterpartijtje op sterven na dood. Financieel wanbeleid van chef de bureau Rutgers bracht de NSB zelfs op de rand van een faillissement. Terwijl Mussert een vroegtijdige aftocht ternauwernood wist voorkomen, leken plotseling de kansen voor zijn zieltogende partijtje te keren. De landelijke pers toonde belangstelling voor de NSB.
Het was de liberale pers die de NSB halverwege 1932 introduceerde bij het grote publiek. In de NRC verscheen op 29 juni een uitvoerig interview met Mussert. Zijn betrokkenheid stond er volgens de krant garant voor dat de NSB moest worden beschouwd als ‘een ernstiger pogen […] dan tot nog toe aan de verscheidende nationaal-socialistische of fascistische groepjes hier te lande kon worden toegeschreven’. Een dag later verscheen er in het Algemeen Handelsblad een groot artikel over de NSB. Ook de toon hiervan was niet onwelwillend. Toch eindigde het artikel op een onheilspellende toon.
Interview met Mussert in het Algemeen Handelsblad van 28 september 1932. Bron: Delpher.
"Toen wij het gebouw, dat door leden der organisatie wordt bewaakt, verlieten, brachten eenige Zwarthemden den fascistengroet. En op dat moment volden wij opeens het beklemmende van dit alles: hoe is het mogelijk dat in één land bij één jonge generatie – de tegenwoordige- een zo scherpe tegenstelling in de levensopvattingen bestaat. Aan de eene uiterste zijde fascisten, aan de andere communisten. Te zamen vormen zij een niet te onderschatten percentage der volwassen Nederlandsche jeugd. Beide groepen zijn opgegroeid onder één regime, volgens een bepaald stelsel, doch nu zij volwassen zijn, staan zij fel tegenover elkaar. De toekomst zal leeren wat er zal voortkomen uit deze botsing van meeningen. Onheilspellend ziet het eruit."
Algemeen Handelsblad, 28 september 1932.
Een onheilspellend succes
Nog voor het einde van 1932 werd het duizendste lid van de NSB ingeschreven. Ook richtte Mussert de Weer Afdeeling op, de paramilitaire tak van de NSB. De beweging was onmiskenbaar in opkomst, concludeerde een verslaggever van het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad na zijn bezoek aan Mussert in het NSB-hoofdkwartier: ‘In het oude gebouw aan de Oude Gracht te Utrecht klopt het jonge leven. Hoe dit leven zich ontwikkelen zal, weet niemand, doch na een gesprek met den leider heeft men den indruk gekregen, dat het nationaal-socialisme hier te lande in de toekomst meer au serieux zal moeten worden genomen, dan thans over het algemeen nog gedaan wordt.’
De toekomst zou hem in het gelijk stellen. In het eerste jaar van haar bestaan bevond de NSB zich nog met beide benen diep in ‘het moeras van sektarisme’ dat tot dan toe zo kenmerkend was geweest voor het Nederlandse fascisme. Vanaf 1933 werd de beweging een politieke factor van belang waar de gevestigde orde wel degelijk rekening mee diende te houden. Sterker nog, waar men de handen vol aan zou hebben.
Organisatie
Weerbaarheidsafdeeling
De Weerbaarheidsafdeeling (WA) was de geuniformeerde ordedienst en knokploeg van de NSB en werd op 3 november 1932 door Mussert ingesteld. De WA leek in veel opzichten op de Italiaanse fascistische Zwarthemden en de SA van de NSDAP. Vooruitlopend op het door de regering aangekondigde verbod op weerkorpsen, ontbond Mussert de weinig gedisciplineerde WA op 31 december 1935. Na de heroprichting van het korps in mei 1940 richtten de WA’ers hun agressie op straat tegen politieke tegenstanders en Joden. De WA speelde tijdens de bezetting een belangrijke rol in de militarisering van de NSB en leverde manschappen voor de NSKK, de Waffen-SS, het Vrijwilligerslegioen Nederland, de Landstorm en de Landwacht.
Meer over WeerbaarheidsafdeelingMussert spreekt, akte 1. •
Propaganda-filmfragmenten van de NSB, januari 1941. Videofragmenten van verschillende NSB Landdagen in de jaren '30. O.a. Amsterdam en Utrecht. Mussert houdt op deze bijeenkomsten zijn redevoeringen.
Bronvermelding
- Edwin Klijn en Robin Te Slaa, 'De NSB: Ontstaan en opkomst van de Nationaal Socialistische Beweging, 1931-1935'. Amsterdam: Boom, 2009.
- E. Klijn en R. te Slaa, ‘De moeizame start van de NSB. Mussert in het moeras’, in: Geschiedenis Magazine jrg. 51 (december 2016), nr. 8, p. 26-31.
