Archief van de Wimmenummerpolder

Bereik en inhoud Oorspronkelijke inleidingen en bijlagen De Wimmenummerpolder tot de reglementering van 1920 De waterstaatsgeschiedenis van de regio tussen Alkmaar, Bergen en Egmond tot de "17e" eeuw is enkele jaren geleden door C. Streefkerk uitgebreid aan de orde gesteld.De streek vormde in feite een aparte boezem of waterberging die door enkele molens, de Brantgen Heinismolens, werd bemalen. Door de bedijking van de Berger- en Egmondermeer in de jaren zestig van de "16e" eeuw kon men niet meer op deze manier verder. De boezem werd namelijk door de droogmaking van de twee meren zeer sterk verkleind. Tegelijkertijd nam de belasting toe door de watermolens waarmee het nieuwe land werd droog gehouden. In 1564 werd daarom door middel van het graven van de Steesloot tussen de ringvaart van de Berger- en Egmondermeer en de Alkmaarse stadsgracht een open verbinding met de Schermerboezem tot stand gebracht. 1.. C. Streefkerk, 'Oosterzij en Westerzij. De waterschappen', in: idem e.a. red., Heiloo voor en na Willibrord. Opstellen over de geschiedenis van Heiloo (Heiloo 1995) pp. 66-69; idem, 'Van tweespalt tot eendracht', in: H.S. Danner e.a., ...Die water keert; 800 jaar regionale dijkzorg in Hollands Noorderkwartier (Alkmaar/Edam 1994) pp. 42-43. Ibidem, zie ook H. Schoorl, 'De bedijking van de Bergermeer', 6 (1971) pp. 68-69; idem, 'De Kwakelsluis en de Brantgen Heinismolens', 7 (1971) pp. 82-100; 8 (1972) pp. 77-100; J. Westenberg, (Amsterdam, Londen 1974) p. 54; C.L. Barten, (Egmond aan Zee 1996) pp. 18-21. 3.. De kaart van Meeuws is afgebeeld in Streefkerk, 1995, pp. 72-73; de kopie van de kaart van Langedijk bevindt zich in de collectie van het Regionaal Archief Alkmaar (RAA). Zie ook B.W. Colenbrander e.a., red., Molens in Noord-Holland. Inventarisatie van het Noordhollands molenbezit (Amsterdam 1981) p. 148. 4.. RAA, stadsarchief Alkmaar voor 1815 inv.nr. 2174. 5.. W.G. Lams, Het groot previlegie en hantvest boeck van Kennemerlandt en Kennemergevolgh (Amsterdam 1664), vgl. met G. de Vries Az., Het dijks- en molenbestuur in Holland's Noorderkwartier onder de grafelijke regeering en gedurende de Republiek (Amsterdam 1876) p. 16. Zie voor een "17e" eeuws afschrift van dit privilege RAA, OAC inv.nr. 80. 6.. RAA, oud-archief Wimmenum inv.nr. 1, 20-9-1597; inv.nr. 51; vgl. met Colenbrander, p. 148. 7.. Keunen in Colenbrander, p. 148. 8.. G. de Vries Az., "1e" druk (Haarlem 1864) p. 266; "2e" druk, p. 386. 9.. Notulen van het verhandelde in de zomer-vergadering der Provinciale Staten, 5 tm. 11-7-1865, bijlage D. 10.. Ibidem, zie ook RAA, archief Wimmenummerpolder (AWP) inv.nr. 17; Provinciaal blad 1865 nr. 50. 11.. RAA, AWP inv.nr. 3. 12.. Ibidem. Ibidem inv.nrs. 3, 17. 14.. Ibidem inv.nr. 17; archief Waterschap De Oningepolderde Landen onder Egmond-Binnen inv.nr. 5, 31-1-1940. 15.. Ibidem, inv.nrs. 32, 35. 16.. Ibidem, inv.nr. 35; inv.nr. 1, 9-10-1941. Zie over het bombardement J.H. Schuurman, Vliegveld Bergen NH 1938-1945 (Bergen 2001) pp. 48-65. 17.. Ibidem, inv.nr. 1, 7-12-1949. 18.. Ibidem, 7, 12 en 16-12-1949. 19.. Ibidem, 30-3, 27-7 en 23-8-1950, 20-3 en 26-4-1951; inv.nr. 2, 20-2-1963, 19-4-1964, 24-3-1966; inv.nr. 36. 20.. Ibidem, inv.nr. 33. 21.. Ibidem, en inv.nr. 2, 10-11-1953. 22.. Ibidem, inv.nr. 1, 23-3-1948; inv.nr. 2, 18-3-1954 tm. 20-4-1955; inv.nr.14. 23.. Ibidem inv.nr. 2, 11-3-1976; inv.nr. 14, zie ook R. Dijkers, 'In gesprek met...Eric Zwijnenberg', Molenpost 20 (1993) nr. 3, pp. 3-8; E. Zwijnenberg, 'De Wimmenummer', Molenpost 21 (1994) nr. 4, pp. 13-25; 'Wat heeft Erik Zwijnenberg met water', Kort en bondig. Relatiemagazine van Waterschap Het Lange Rond 24, nr. 1 (maart 2001) p. 7. 24.. Ibidem, inv.nr. 2, 7-10-1970. 25.. Het betreft de Lijst van voor vernietiging in aanmerking komende bescheiden uit de archieven van waterschappen dagtekenende van na 1850 en de Lijst van voor vernietiging/bewaring in aanmerking komende bescheiden van waterschappen na 1935. Als gevolg van deze ontwikkelingen kwam in het gebied een proces van poldervorming op gang. Door de aanleg van een kade kon men zich beschermen tegen het hoge, niet langer door molens bemalen boezemwater. De plaatsing van een poldermolen maakte het mogelijk onder vrijwel alle omstandigheden toch op die boezem te lozen. De inrichting van de Wimmenummerpolder moeten we naar alle waarschijnlijkheid ook rond de bedijking van de Berger- en Egmondermeer plaatsen. Op een manuscriptkaart van de landen die op deze meren afwateren van circa 1540 is op de plek van de latere Wimmenummermolen nog niets te vinden. De molen, een wipmolentje, vinden we wel terug op een door J.D. Soutman vervaardigde kopie van een kaart van de Egmondermeer uit 1574 van de hand van Gerrit Dirksz. Langedijk. In 1583 komen we de "Wummenommer polder" voor het eerst in de archieven tegen. Er waren in dat jaar moeilijkheden gerezen tussen de dorpelingen van Wimmenum en de ingelanden van niet alleen de Wimmenummer-, maar ook de Philisteinse polder over de versperring van de scheisloot tussen de bedijkte Egmonder- en Bergermeer. Deze sloot was tevens van belang als vaarweg naar Alkmaar, reden waarom de stad Wimmenum c.s. steunde. Op 21 oktober 1583 beloofden Wimmenum en de twee polders plechtig dat Alkmaar niet hoefde bij te dragen in de kosten van een tegen de Egmonder- en Bergermeer aan te spannen proces. Helaas staan ons hierna tot diep in de "20e" eeuw maar bitter weinig gegevens over de lotgevallen van de Wimmenummerpolder ter beschikking. Het slechts fragmentarisch overgeleverde archief van de heerlijkheid Wimmenum speelt ons parten. In het polderarchief is zelfs helemaal niets van voor het einde van de "19e" eeuw bewaard gebleven. We kunnen er echter wel van uit gaan dat schout en schepenen van Wimmenum een belangrijke rol in de polder speelden. Zij traden volgens het oude Kennemerrecht in principe op als dijkgraaf en heemraden van de polders in hun rechtsgebied. Dit in 1456 nog eens door Filips de Goede bevestigde recht bepaalde namelijk nadrukkelijk dat: "Onsen schout ende schepenen, van onsen dorpen in Kennemerlandt ende Kennemergevolgh, mitten genen die zij daer toe nemen zullen, ende nie- mant anders, keuren ende schouwen sullen moghen, elck in sijnen ban, alle sluijsen, sluijs-tochten, wateringen, dijcken, dammen, innewegen ende uytwegen...gelijck dat van oudts gewoonlijck is..." . In Wimmenum schijnt dit inderdaad zo gegaan te zijn. In 1597 kondigden schout en schepenen in ieder geval een keur af welke bepaalde dat men ieder jaar op 14 mei in de polder het onderhoud van de sloten zou schouwen. Het dagelijks beheer van de polder was in handen van enkele molenmeesters. We komen deze voor het eerst tegen in een rekening uit het jaar 1722 voor reparatiewerk aan de molen. Wanneer de oude wipwatermolen door een achtkantige poldermolen werd vervangen, is alweer door hiaten in de ons ter beschikking staande archieven niet geheel duidelijk. Volgens G.H. Keunen gebeurde dit hoogstwaarschijnlijk in 1774. In ieder geval is in de baard van de molen dit jaartal ingehakt. In 1864 blijkt het bestuur te berusten bij twee door de ingelanden gekozen poldermeesters. Van bemoeienissen van het gemeentebestuur van Egmond-Binnen -hier was de gemeente Wimmenum in 1857 in opgegaan- als opvolgers van schout en schepenen in de aangelegenheden van de Wimmenummerpolder was naar alle waarschijnlijkheid toen geen sprake meer. In 1865 gaf het gemeentebestuur aan de provincie de wens te kennen ook van de allerlaatste bemoeienissen op het terrein van de waterstaat ontheven te worden. Het ging hierbij om het omslaan van de aanslagen van de Hoogheemraadschappen van de Uitwaterende Sluizen en de Hondsbossche en het onderhoud van de bruggen, duikers, wegen en andere polderwerken in de oningepolderde landen. Voorts was er sprake van verharding van de weg van Castricum langs Egmond-Binnen naar Schoorldam. Het gemeentebestuur zag in verband met dit werk het liefst een polderbestuur ingesteld. Dat zou de bevoegdheid moeten hebben om de lasten verbonden aan de wegverbetering over de landerijen om te slaan. Provinciale Staten gingen op het voorstel van de gemeente in. Er werd inderdaad een waterschap ingesteld, "De Oningepolderde Landen onder Egmond-Binnen". Dit nam de omslag van de lasten van de Hoogheemraadschappen over. De Wimmenummerpolder betaalde het nieuwe waterschap verder een bepaalde bijdrage voor de bestrating van de genoemde weg. Van de reglementering tot het einde van de Tweede Wereldoorlog (1920-1945) In de loop van 1918 werden de eerste stappen gezet naar reglementering van de Wimmenummerpolder. Het initiatief ging uit van het polderbestuur. Meteen werd om goedkeuring van de polderkeur verzocht. Gedeputeerde Staten (GS) schreven terug dat eerst duidelijk moest zijn dat ook de ingelanden achter de invoering van een reglement stonden. Verder kon de ingezonden keur niet worden goedgekeurd worden omdat de polder geen reglement had waarin expliciet de bevoegdheid was verleend keuren of politieverordeningen op te stellen. Het reglement van bestuur werd eindelijk in maart 1920 in het Provinciaal blad afgekondigd. Het stelde een uit drie leden bestaand bestuur over de polder dat door de ingelanden werd verkozen. Dit bestuur werd bijgestaan door een secretaris-penningmeester. Het nieuwe polderbestuur zette direct vraagtekens bij de omslag geheven door het waterschap "De Oningepolderde Landen onder Egmond-Binnen". Reden hiervan waren de oplopende lasten voortvloeiende uit allerlei verbeteringen aan de straatweg. Er werd aan De Oningepolderde Landen om bewijzen gevraagd waaruit de omslagplichtigheid bleek. Die konden niet worden overlegd. Ook GS waren niet in staat klaarheid te brengen. Het bestuur van de Wimmenummerpolder stelde tenslotte voor dat er in het vervolg een vast bedrag zou worden betaald. Na enig loven en bieden kwam men uit op een som van 255,- per jaar ofwel 3,- per bunder. In 1927 werd het bestuursreglement van de Wimmenummerpolder in deze zin aangepast. Aan het einde van de jaren dertig werd er door de ingelanden nog eens over de hoge omslag van De Oningepolderde Landen geklaagd. Het bestuur van dit waterschap bleek bereid de omslag aan te passen en wel tot de helft van de omslag over de oningepolderde landen zelf met een minimum van 2,- per hectare. De Wimmenummerpolder vond dit onvoldoende. Uiteindelijk bleef alles bij het oude, hoewel het bestuur van de Oningepoldere Landen tot verdere concessies bereid was. Een ander punt dat de gemoederen onder de ingelanden in beweging bracht was het peil. Er stroomde soms veel water van de hoge oningepolderde landen af waardoor de landerijen dras kwamen te staan. GS constateerden echter in 1931 dat de poldermolen in voldoende staat van onderhoud verkeerde en dat er steeds van iedere gelegenheid tot malen gebruik was gemaakt. Het polderbestuur viel dus niets te verwijten. Toch werd de bemaling naar aanleiding van de klachten door adviseur Moejes uit Oudorp nader onderzocht. Hij bekeek neteen wat de kosten verbonden aan de plaatsing van een diesel- of elektrisch gemaal zouden zijn. Ook werd overwogen een petroleummotor op het scheprad in de molen te monteren. Er kwam echter niets van al deze plannen terecht. Mogelijk deinsden bestuur en ingelanden in de moeilijke crisisjaren terug voor de hoge uitgaven verbonden aan de verbetering van de bemaling. Wel werd in 1936 besloten de wieken van de molen uit te rusten met de door Dekker's ingenieursbureau ontwikkelde stroomlijning zodat de molen bij weinig wind beter in gang kon komen. Ter dekking van de kosten sloot de polder een lening van 800,- af. Op 10 mei 1940 liep de molen met bijgebouwen tijdens het bombardement van het vliegveld Bergen de nodige schade op. Ongeveer 250 dakpannen werden vernield, alle ramen sprongen, de buiten-w.c. klapte geheel uit elkaar, een deur liep schade op en tenslotte zaten er gaten in het dak en de muren van het schuurtje bij de molen. Met het herstel was een bedrag van 251,20 gemoeid. In april 1942 ontving de polder van de gemachtigde voor de oorlogs- en defensieschaden bericht dat hiervan 150,- zou worden vergoed. Natuurlijk besloot het bestuur met het oog op het "bommengevaar" een molestverzekering af te sluiten. De naoorlogse periode (1946-1977) Dat de polder nog door een molen werd bemalen, was tijdens de oorlog natuurlijk een groot voordeel. Men ontsnapte aan de problemen die de rantsoenering van dieselolie en de beperkte elektriciteitsleverantie opleverde. Na de oorlog kwam echter in de Wimmenummerpolder al snel de wens naar een betere waterbeheersing op. Nadat de polder in de herfst van 1949 gedeeltelijk onder was gelopen, werd in december van dat jaar een speciale vergadering van de ingelanden over de bemaling belegd. De voorzitter stelde toen: "De polder zit als regel veel te lang in het water, wat in de laatste tijd wel bijzonder het geval is geweest... Er dienen thans maatregelen te worden getroffen om de waterstand... volkomen te kunnen beheersen. Dit is mogelijk, door het stichten van een hulpgemaal" . Na veel heen en weer gepraat werd besloten door Moejes een plan voor motorisering van het scheprad in de molen en een plan voor de stichting van een apart diesel hulpgemaaltje te laten opmaken. Naderhand vroeg men ook advies aan de machinefabriek Spaans uit Hoofddorp waarmee enkele omliggende polders goede ervaringen hadden. Eind maart 1950 gingen de ingelanden alvast akkoord met de aanleg van een aftakking van het elektriciteitsnet naar de molen en de noodzakelijke verhoging van de omslag. Na uitvoerige discussies werd tenslotte in augustus 1950 -de polder stond op dat moment weer blank en er was geen wind- met algemene stemmen besloten tot de bouw van een 7,5 p.k. sterk elektrisch vijzelgemaal. Het werk werd aangenomen voor 8.925,- door Moejes. Het gemaaltje kwam in de loop van het voorjaar van 1951 gereed. In 1964 volgde automatisering van de bediening van het gemaal. Tegelijkertijd met de perikelen rond de bemaling werd de polder geconfronteerd met ondiepten in de Bergerringvaart. Daardoor werd het afstromen van het uitgemalen water op de Schermerboezem belemmerd. Het bestuur klaagde hierover in maart 1951 bij Provinciale Waterstaat. Daar was men toen al in samenspraak met het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen -de beheerder van de Schermerboezem- bezig met een plan om tot verbetering van de situatie te komen. Aan de kaden van de polders ten zuidwesten van Alkmaar -inclusief de dijk van de Wimmenummerpolder- bleek ook het nodige te mankeren. Ze moesten dringend worden verhoogd en verzwaard. In november 1951 belegde het bestuur een speciale vergadering van de ingelanden. Deelname aan het plan van Uitwaterende Sluizen en Waterstaat betekende een forse verhoging van de omslag. Het bestuur stelde daarom voor de kade in eigen beheer te verbeteren. Hierbij moest dan wel in het achterhoofd worden gehouden dat hogerhand de dijk zeer precies zou controleren. Dat bleek reeds in december 1951. De hoofdingenieur-directeur van Provinciale Waterstaat keurde het door de ingelanden uitgevoerde werk af. De polder kreeg ook nog te maken met een reglementswijziging waarin precies werd aangegeven hoe hoog de kade moest zijn en welk profiel hij diende te hebben. In november 1953 zwichtten de ingelanden tenslotte en besloten zij toch deel te nemen aan het plan. De oude molen had na de bouw van het gemaal eigenlijk afgedaan. Verder verkeerde hij in slechte staat. In april 1953 stelde ingeland Jhr. Six voor de molen als vakantiewoning te verhuren. Men had hier reeds de nodige ervaring mee omdat de in maart 1948 aangetreden molenaar J. Blom niet in de molen wilde wonen. Daarna was de molen reeds enkele jaren verhuurd. De polder vond in de persoon van de heer P.Th. Zwijnenberg uit Amsterdam spoedig een nieuwe huurder. Zwijnenberg bedong in de huurovereenkomst recht van eerste koop. In 1954 werd inderdaad besloten de molen aan hem over te doen voor het ronde bedrag van 1.000,-. Hierbij stelde de polder de voorwaarde dat Zwijnenberg de molen steeds gratis voor bemalingsdoeleinden ter beschikking moest stellen bij noodgevallen. In 1967 verzocht en kreeg de heer Zwijnenberg een vergunning om met de molen te mogen malen. Dat was voor hem van groot belang omdat hij bezig was met een totale restauratie van de molen en alleen draaiende molens voor een onderhoudssubsidie van Monumentenzorg in aanmerking kwamen. Toen het gemaal in het begin november 1975 wegens reparaties enige tijd buiten bedrijf werd gesteld, viel de polder inderdaad weer op de windbemaling terug. Tijdens een hevige regenperiode in het weekeinde van 10 en 11 januari 1976 maalde de zoon van de heer Zwijnenberg zelfs van 's ochtends vroeg tot diep in de nacht door. De polder beloonde deze inzet met een gift van 600,- voor de molen. Men had per slot van rekening een hulpgemaal uitgespaard. De opheffing van de polder stond in 1976 al geruime tijd voor de deur. In oktober 1970 werd door het bestuur voor het eerst over de concentratie van de waterschappen in Noord-Holland gesproken. Zeven jaar later, op de eerste januari 1977, ging de Wimmenummerpolder tenslotte samen met 37 andere waterschappen op in Waterschap Het Lange Rond. Archief en inventarisatie Er staan ons in het geheel geen gegevens over de lotgevallen van het polderarchief ter beschikking. Naar alle waarschijnlijkheid bewaarde de secretaris-penningmeester het aan huis. Na de opheffing van de polder werd het archiefje samen met dat van vele andere polders in de omgeving van Alkmaar overgebracht bij het gemeentearchief van deze stad. Gemeentearchivaris W.A. Fasel stelde vervolgens een magazijn- of plaatsingslijst op. Zijn lijst vormde het uitgangspunt van de voorliggende definitieve inventarisatie. Tijdens de werkzaamheden werd het archiefje meteen geschoond aan de hand van de vigerende vernietigingslijsten.In totaal werd 10 cm. bescheiden vernietigd. De huidige lengte van het polderarchiefje bedraagt circa 30 cm. Het archief is openbaar, met uitzondering van enkele stukken waarvoor een openbaarheidsbeperking van 75 jaar geldt.