Joden en NSB'ers in hetzelfde kamp: duizenden NSB’ers vluchten via Kamp Westerbork naar Duitsland
Vlak na het laatste transport van Kamp Westerbork naar Auschwitz, met onder andere Anne Frank, wordt Kamp Westerbork overspoeld door achtduizend NSB’ers. Vluchtende NSB’ers gebruiken het kamp rondom Dolle Dinsdag als verzamelplaats. Vanuit Westerbork vluchten ze per trein Duitsland in, weg van de oprukkende geallieerden en de dreigende Bijltjesdag.
Janneke Jorna
Collaboratie
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) is een van de belangrijkste en meest geraadpleegde archieven over de Tweede Wereldoorlog. Het CABR bevat dossiers van ruim 400.000 mensen die verdacht werden van collaboratie. Niet iedereen van hen is voor een rechter verschenen of veroordeeld.
Op Oorlogsbronnen besteden we met een artikelenreeks aandacht aan dit bijzondere archief.
"Op of omstreeks “Dollen Dinsdag” zijn vrijwel alle leden van de N.S.B. uit onze omgeving, onderwie ook mijn man en ik met onze drie kinderen, gevlucht naar Westerbork. Dit kwam, doordat wij zoveel dolle geruchten vernamen over ophanging van N.S.B.ers."
Verklaring van Gerritje Franzina Terreehorst, echtgenote van Willem Nicolaas Bol.CABR | Dossier Willem Nicolaas Bol
Gebeurtenis
Dolle Dinsdag
Dolle Dinsdag is de naam van de chaotische dag op dinsdag 5 september 1944 waarop Nederland in een bevrijdingsroes verkeerde en veel Duitsers en NSB'ers op de vlucht sloegen.
Meer over Dolle DinsdagAngst
Nadat begin september het gerucht gaat dat Nederland ieder moment bevrijd zal worden geeft dit grote onrust onder mensen die samenwerken met de Duitse bezetter of lid zijn van nationaalsocialistische organisaties. Ze zijn bang het slachtoffer te worden van Bijltjesdag, een publieke afrekening met degenen die als landverraders worden gezien. Op 5 september 1944, Dolle Dinsdag, breekt er grote paniek uit onder Duitsers en NSB’ers, ze vernietigen een groot deel van de administratie en slaan op de vlucht.
NSB'ers vluchten via station Den Haag Holland Spoor op Dolle Dinsdag.Oorlogsbronnen | NIOD | Menno Huizinga
NSB'ers vluchten via station Den Haag Holland Spoor op Dolle Dinsdag.Oorlogsbronnen | NIOD
"De treinen moesten nu de landverraders evacueeren. De groote monden, die ze al die jaren hadden opengedaan, sloegen dicht. Snel pakten ze hun rugzakken en koffers, stapten in den trein en …. reden naar Westerbork. (..) Precies zoals wij, ook met een rugzak en een paar dekens."
Achtergebleven Joden in Kamp Westerbork vertellen na de bevrijding hoe ze de toestroom van NSB’ers beleefd hebben.
Doorgangskamp Westerbork
De Voorman van de Nederlandsche SS, Henk Feldmeijer regelt 25 treinen om mensen vanuit het zuiden en westen naar het oosten en noorden van Nederland of Duitsland te brengen. Een gevaarlijke reis want de geallieerden beschieten treinen regelmatig vanuit de lucht. Een deel van de NSB’ers komt met hun gezin in Kamp Westerbork terecht.
Gebeurtenis
Treinbeschieting Hattemerbroek
Langs de Oude Kerkweg in Hattemerbroek werd op 20 juni 1944 de trein Groningen-Utrecht door geallieerde jagers beschoten en tot stoppen gewongen. Passagiers verlieten de trein en zochten een veilig heenkomen maar er vielen 7 doden. Na een ingediend burgerinitiatief is op 11 november 2020 een monument onthuld aan de Oude Kerkweg in Hattemerbroek.
Meer over Treinbeschieting HattemerbroekDubbele gevoelens
De honderden achtergebleven Joodse kampbewoners worden op afstand geconfronteerd met duizenden NSB’ers. Het geeft aan de ene kant leedvermaak bij de Joodse kampbewoners: eindelijk zitten de NSB’ers ook eens opgesloten. Maar aan de andere kant roept het ook gevoelens van angst op: zullen de NSB’ers hen wat aan willen doen?
"Nu zaten hun aartsvijanden met hen in hetzelfde kamp. Ze waren echter nu nog vrij en hadden wapenen. Stel je voor, als ze ons nu vannacht maar niet vermoorden, want deze lafaards zijn tot alles in staan, omdat ze altijd als sluipmoordenaars gewerkt hebben. Deze angst bleek echter ongegrond, want de N.S.B.ers waren ook bang en wel voor de Joden, omdat ze daar nu mee in hetzelfde kamp zaten."
Achtergebleven Joden in Kamp Westerbork vertellen na de bevrijding hoe ze de toestroom van NSB’ers beleefd hebben.
Vrouwen vertrekken
De NSB’ers zijn te druk met hun eigen angsten om die van de Joodse kampbewoners waarheid te laten worden. Na enkele dagen of weken vertrekken ze uit Kamp Westerbork. De vrouwen en kinderen gaan naar Duitsland. Een groot deel komt terecht op de Duitse Lüneburger Heide in vluchtelingenkampen of ze worden ondergebracht in de omgeving op provisorische plekken zoals sporthallen. De mannen blijven gedwongen achter, zij moeten het vaderland verdedigen tegen de geallieerde invasie en zogenaamde terroristen.
Van de Jeugdstorm naar de Landwacht
Daarom blijft de bijna zeventienjarige Johann Heinrich (Hans) van Eijk gedwongen alleen in Kamp Westerbork achter. Op 3 november 1947 legt Hans voor het Bijzonder Gerechtshof in Den Haag uit hoe hij in de Landwacht terecht is gekomen: “Mijn vader was lid van de N.S.B. en ik ben verschillende jaren aangesloten geweest bij de Jeugdstorm. Na Dolle Dinsdag ben ik met mijn moeder naar Westerbork gegaan: mijn vader was toen kok bij de landwacht en mijn moeder is toen met mijn broer en zuster van Westerbork doorgegaan naar Duitsland. Ik was verplicht in het kamp te blijven tenzij ik wilde dienst nemen bij de landwacht. Ik heb dit laatste gedaan. Ik heb in Assen een opleiding gehad; ik heb daar een grijs-groen uniform gekregen, werd bewapend met een karabijn en patronen en werd in bezit gesteld van een soldbuch van de landwacht Nederland. Dat soldbuch zie ik in Uwe handen aanwezig, dragende nummer 2510.”
Als landwachter is Hans betrokken bij doorzoekingen en arrestaties van onderduikers. Hiervoor wordt hij als twintigjarige veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf in een bijzondere strafgevangenis voor jongeren en ontzet uit zijn kiesrecht voor 15 jaar.
Organisatie
Nationale Jeugdstorm
De Nationale Jeugdstorm bestond vanaf 1 mei 1934 tot de bevrijding en was – hoewel formeel zelfstandig – de jongerenorganisatie van de NSB. De activiteiten van de Jeugdstorm bestonden vooral uit sporten, exerceren, zingen en tijdens de bezetting ook uit politiek-ideologische vorming (rassenkunde e.d.). Samengewerkt werd er met de Befehlsstelle “Niederlande” van de Hitlerjugend. Op gezag van de leiding werden de leden van de Jeugdstorm (op het hoogtepunt waren dit er circa 12.000 tot 14.000) op steeds jongere leeftijd ingezet ten behoeve van de Duitse economie en oorlogsvoering.
Meer over Nationale Jeugdstorm
Oproep om dienst te nemen in de Landstorm of Waffen-SS.Oorlogsbronnen | NIOD
Jeugdstorm propagandaposter.Oorlogsbronnen | NIOD
"In ons kamp hebben wij nooit eenige moeite met Johan gehad, en hebben wij sterk de indruk, dat hij voldoende geheroriënteerd is, om in de vrije samenleving te worden opgenomen."
Rapport over Johann Heinrich (Hans) gedateerd op 7 februari 1947, op dat moment zit hij gevangen in Jeugdkamp ‘Sparjebird” in het Friese Hemrik.CABR | Dossier Hans van Eijk
Laatste transport
Nadat de laatste NSB’ers naar Duitsland vertrekken of dienst nemen vertrekt op 13 september 1944 het laatste grote transport met Joodse gevangenen vanuit Kamp Westerbork naar Bergen-Belsen. Daarmee is Kamp Westerbork niet leeg, honderden blijven achter.
Gebeurtenis
Transport Westerbork - Bergen-Belsen, 13-09-1944
Op 13 september 1944 vertrok het laatste treintransport met vervolgden van Westerbork naar Bergen-Belsen. De 279 gevangenen bestonden uit Joden met een Diamantsperre, Joden die hadden kunnen aantonen niet volledig Joods te zijn, andere personen in bijzondere omstandigheden en 50 kinderen uit het kampweeshuis. Dit was de Gruppe Unbekannte Kinder. De trein kwam op 17 september 1944 in Bergen-Belsen aan.
Meer over Transport Westerbork - Bergen-Belsen, 13-09-1944Bevrijding
Uiteindelijk worden 876 Joodse gevangenen op 13 april 1945 bevrijd door de Canadezen. Een groot deel van deze gevangenen zat al langer in het kamp, sommigen zelfs vanaf 1939 toen het nog Vluchtelingenkamp Westerbork was. Een kleiner deel is in de laatste oorlogsmaanden ontdekt in de onderduik en naar Kamp Westerbork gebracht.
Gebeurtenis
Bevrijding Westerbork
De bevrijding van Westerbork (Drenthe) door Canadese strijdkrachten vond plaats op 12 april 1945. Er waren nog 876 gevangenen in het kamp.
Meer over Bevrijding Westerbork
Canadese bevrijders bij Kamp Westerbork.Oorlogsbronnen | NIOD
Groepsfoto met Canadese bevrijders op 12 april 1945 in Kamp Westerbork.Oorlogsbronnen | NIOD
Nieuwe gevangenen
Terwijl de bevrijde Joodse gevangenen voorlopig in het kamp blijven komen er opnieuw NSB’ers bij, dit keer als gevangenen. De bevrijde gevangenen helpen mee met het bewaken. De laatste bevrijde Joodse gevangenen vertrekken in juli 1945. Het interneringskamp voor NSB’ers en andere van collaboratie verdachte personen blijft tot december 1948 bestaan.
Kamp
Interneringskamp Westerbork
Kamp Westerbork was van mei 1945 tot december 1948 in gebruik als interneringskamp (bijzondere rechtspleging). Hier zaten verdachten van en veroordeelden voor collaboratie opgesloten.
Meer over Interneringskamp Westerbork
Armband gedragen door Sonja v/d Hert-Bronkhorst. Zij werd in kamp Westerbork bevrijd en droeg deze armband tijdens werkzaamheden in het kamp na de komst van de eerste NSB'ers in kamp Westerbork.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Fluit die de heer Lobstein moest gebruiken als (Joodse) bewaker van NSB'ers na de bevrijding van het kamp.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Deel dit artikel
