Miljoenen brieven werden uit de kampen verstuurd. Door de strenge censuur en de zware omstandigheden ging veel post verloren of kwam nooit aan. Elk bewaard gebleven stuk is een waardevol historisch document, dat het persoonlijk lot van een gevangene vertegenwoordigt. Een van hen is verzetsman Nico Peeters.
Mirjam Huffener
Een brief van Nico Peeters uit Kamp Vught, 21 augustus 1943.
Nico Peeters
Nico Peeters is 47 jaar als de oorlog uitbreekt. Hij is getrouwd met Bertha de Mul (43) en is vader van dochters Roos (19) en Tonny (17). Nico is pacifistisch en filosofisch ingesteld. Met broer Ben heeft hij een kleine sigarenfabriek, Revivo genaamd, waar twee sigarenwinkels bij horen. Zijn vrouw Bertha verhuurt kamers.
Het pension van Bertha vormt een perfecte dekmantel voor onderduikers. Nico is geen lid van de communistische partij, maar raakt wél betrokken bij het maken van illegale pamfletten en de verzetskrant De Waarheid. Een van hun onderduikers, is de Amsterdamse communist Jan Janzen, die een typemachine meebrengt voor het schrijven van pamfletten. Als Janzen naar een ander onderduikadres verhuist haalt een andere verzetsman de typemachine bij Nico op. Deze man wordt op de terugweg door de Duitsers aangehouden. Tijdens het verhoor noemt hij Nico’s naam.
Thema
Arrestatie
Op 2 februari 1942 wordt Nico Peeters gearresteerd. Het is die dag ijskoud en er ligt een dik pak sneeuw. Nico wordt opgesloten in het Oranjehotel. Voordat er huiszoeking komt, verbrandt zijn familie snel stapels illegale pamfletten in de kachel. De rest verstoppen ze onder sneeuwhopen op het balkon.
Thema
Het Oranjehotel van 2-2-1942 tot 17-7-1942
Nico mag op bepaalde tijden een gecensureerde brief naar huis schrijven. Alle brieven worden geschreven op voorgedrukt papier. De voorschriften staan bovenaan het eerste vel papier. Gevangenen zijn verplicht een minimumbedrag aan geld op hun conto te hebben. In zijn eerste brief schrijft Nico uitvoerig aan zijn vrouw hoe ze dat per postwissel kan regelen. Een keer schrijft zij er een paar zinnetjes bij. De postwissels gaan echter nooit langs de gevangenen.
De binnenkomende post is ook beperkt. Zelfs een overlijdensbericht van een vriendin krijgt hij niet te zien. Nico vraagt zijn vrouw om aan vrienden door te geven hun schrijfsels mee te sturen met die van het gezin. Op slimme wijze weet de familie vaker contact te houden dan toegestaan. Om de twee weken wisselt Tonny het wasgoed van haar vader. In de kleding verstoppen ze briefjes.
Nico beschrijft hoe zwaar het hem valt opgesloten te zijn en niets te doen te hebben. Hij is nerveus, lijdt aan slapeloosheid en heeft last van zijn hart.
"5 maart 1942. Wat was het toch plotseling ons overvallen toen ik zoo weggehaald werd. Alles lag ineens in de war, goed kon ik mij het eerst niet realiseren maar nu ben ik er wel overheen. Maar nu komt het verlangen steeds sterker opzetten om weer bij jullie te zijn in onze omgeving en onze zorgen en vreugd samen te overzien en te beleven."
Nico Peeters
Richtlijnen voor post vanuit de kampen
Post vanuit de concentratiekampen moest geschreven op briefkaarten en enveloppen met voorgedrukte regels. De regels die voor Dachau, het eerste grote concentratiekamp, werden opgesteld, worden door andere kampen overgenomen, soms met kleine wijzigingen.
Dit zijn de voorschriften die gevangenen in acht dienen te nemen:
- Elke geïnterneerde mag per week maand een brief of kaart van familie of bekenden ontvangen en versturen. Later wordt dit per maand twee brieven of twee kaarten. De brieven aan de gevangenen moeten goed leesbaar en met inkt geschreven zijn. Later wordt hier aan toegevoegd dat een brief per bladzijde slechts 15 regels mag bevatten. Alleen briefpapier van normale grootte is toegestaan. Enveloppen mogen niet gevoerd zijn. Per brief mogen niet meer dan 5 postzegels van 12 pfennig worden bijgesloten. Al het overige is verboden en zal in beslag worden genomen. Briefkaarten hebben 10 regels. Foto’s mogen niet als briefkaart worden gebruikt.
- Het zenden van geld via postwissels is toegestaan. Het wordt verplicht om een minimumbe- drag op conto te hebben. Postwissels moeten de juiste namen en voornamen, geboortedatum en gevangenennummer bevatten.
- Kranten zijn toegestaan, maar mogen alleen door het postagentschap van het betreffende concentratiekamp worden bezorgd.
- Pakketten mogen niet of in beperkte mate gestuurd worden. Het sturen van pakketten is verboden, omdat de gevangenen in het kamp alles zouden kunnen kopen. De voedseltekorten worden echter zo nijpend dat het sturen van levensmiddelen later in de oorlog wordt toegestaan.
- Verzoeken aan de kampleiding om vrijlating uit gevangenschap zijn zinloos. Het is ten enenmale niet toegestaan gevangenen in het concentratiekamp te spreken of te bezoeken.
- Alle poststukken die niet voldoen aan deze voorwaarden worden vernietigd.
Eerste brief van 5 maart 1943. In het briefhoofd staan de gevangenisregels. In de brief van 29 mei zijn de bezoekdagen en het inruilen van de was doorgestreept. Familiearchief Nico Peeters.
Thema
Anders dan in het volgende kamp mag hij wel foto’s van zijn familie in bezit hebben. Deze zijn speciaal voor hem gemaakt.
Kamp Amersfoort 17-7-1942 tot maart 1943
Na bijna een half jaar wordt Peeters overgebracht naar kamp Amersfoort. Hier moeten gevangenen werk doen dat verband houdt met hun beroep. Nico gaat dus sigaren maken. In eerste instantie geeft hij aan blij te zien iets te doen te hebben en niet meer in een cel te zitten.
"20 juli 1942. Zooals je zult merken ben ik niet meer in Scheveningen. Verder maak ik het goed met mijn gezondheid en de omgeving is hier ook mooier en ben meer in de gelegenheid om buiten te zijn, zodoende hoop ik dat het herstellende voor mijn zenuwen mag zijn."
Naarmate hij langer in dit kamp is laat hij doorschemeren dat hij het zwaar heeft. Hij mag een keer per maand schrijven op voorgedrukte vouwbrieven binnen de kantlijnen en precies op de regels, zodat de censuur het snel kan doorlezen. Bezoek is niet toegestaan. Hij mag slechts een brief per maand ontvangen, geschreven op een blocnootvel.
"1 september 1942. Uw brief van 6 Aug. heb ik in goede gezondheid ontvangen. Met mijn zenuwen gaat het steeds beter, wel heb ik andere kleine ongemakken die wel eens voor kunnen komen gehad. Kapotte voeten en zwerende handen aambeien enz. De gehele sfeer is anders als in Scheveningen dus daardoor is het met mij ook anders."
In zijn brieven legt Nico uit dat hij niet kan schrijven wat hij wil. De censuur dwingt hem te schrijven dat het goed met hem gaat. Dat hij hen erg mist is blijkbaar wel toegestaan te vertellen. De omstandigheden in Kamp Amersfoort zijn bijzonder slecht. Er is gebrek aan eten, warmte, kleding. De SS-bewaking drukt eten voor de gevangenen voor zichzelf achterover. Op alle mogelijke manieren wordt daarom jacht op voedsel gemaakt.
"4 oktober 1942. Lieve vrouw en kinderen,
Ik heb je laatste brief met groote vreugde en in de beste welstand ontvangen. Bertha, je merkt op dat de laatste brieven zoo weinig zeggend zijn. De reden daarvan is zeker de veranderde omstandigheden hier en de beknoptheid waaraan ik mij te houden heb. Mijn gevoelens tot jullie is onveranderd en mijn verlangen naar jullie is nog even groot en ik hoop dat het spoedig kan bewezen worden. Met mij gaat het steeds beter, mijn gezondheid is goed, mijn gemoedsleven is normaal en bezie rustig en met moed de toekomst tegemoet."
Vanaf januari 1943 mag hij pakketten met levensmiddelen ontvangen. Hiervoor hoeft geen toestemming meer gevraagd en het mag vaker opgestuurd. De pakketten mogen niet groot en zwaar zijn. Daarnaast blijft de eis dat er geld op zijn conto staat.
Thema
Precies een jaar na zijn arrestatie schrijft Nico deze laatste brief uit Kamp Amersfoort waarin hij zichzelf en zijn gezin een hart onder de riem steekt.
Haaren 3-1943 tot 20-8-1943
Gedurende de eerste drie maanden van 1943 wordt Kamp Amersfoort ontruimd. 2850 gevangenen worden overgebracht naar het net geopende Kamp Vught en zeshonderd naar Duitsland gedeporteerd. Nico Peeters wordt naar de gevangenis in Haaren overgeplaatst. Blijkbaar was eerder het gerucht rondgegaan dat gevangenen naar huis mochten. Zo is te lezen in een brief van zijn vrouw.
"17 maart 1943. In januari hebben wij wel erg in spanning gezeten of je werkelijk thuis zou komen. ‘t was dan toch wel een groote teleurstelling toen we je brief 16 Feb kregen, waarin je niet meer repte over naar huis komen, en we begrepen dat dat niet doorging en toen weer de spanning waar je wel heen zou zijn, je stelt je in zulke gevallen het ergste voor."
- Uit een brief van Bertha Peeters-de Mul in Den Haag.
In Haaren komt Nico in de keuken te werken. De omstandigheden zijn veel beter dan in kamp Amersfoort. Hij komt zelfs weer een paar kilo aan. Nico mag na al die tijd weer foto’s ontvangen. In maart schrijft hij enthousiast dat ze evenveel mogen terugschrijven als hij zelf hen aan brieven stuurt. Het hoeft ook niet meer op een velletje.
Thema
Vouwbrief uit Haren van Nico, als in een adem geschreven, op papier van kamp Amersfoort. De regels voor post zijn doorgestreept.
Bertha bewerkstelligt dat zij met haar dochters Nico mag bezoeken.
"4 april 1943. Lieve dikke schat! Engel, wat vond ik ’t mieters, dat ik je weer eens een zoen kon geven en je met eigen ogen kon aanschouwen. ’t klapzoenen ben je nog steeds niet verleerd, hoe is ’t mogelijk."
Uit een brief van dochter Tonny.
Herinnering aan een dagje op het strand, omstreeks 1928.
"17 juni 1943. Jammer dat de foto mislukt is maar zorgt a.u.b. dat ik er een krijg. Die je gestuurd hebt is een fijne herinnering en vindt dat leuk, misschien heb je er nog wel meer bv die we aan het strand of in de duinen heb laten maken waar we allen op staan zoekt er eens wat
uit. Het is misschien wat kinderachtig maar ik wil nog wel eens aan het verleden herinnerd worden."
Nico Peeters
Kamp Vught 20-8-1943 tot 24-5-1944
Op 20 augustus 1943 houdt het relatief goede verblijf van Nico Peeters in Haaren op. Hij moet naar kamp Vught en komt te werken bij het Philips-Kommando. De voorschriften waar hij zich aan moet houden zijn hier weer veel strenger en de wekelijkse pakketten mogen niet meer dan 3 kilo wegen en alleen levensmiddelen bevatten.
"5 juni 1944. Liefste vrouw en kinderen, nog steeds heb ik geen brief ontvangen om te antwoorden (...) Hoe is het met je. Je zult wel veel zorg hebben om mij en de oorlogstoestand. Moge dat spoedig opgelost worden. Verder maak ik het nog goed. Ik verlang vurig naar huis en natuurlijk naar mijn schatten. Het is hier maar eenzijdig, maar ik hou de moed er in en hoop van jullie ook zoo."
Thema
Deze laatste brief uit Kamp Vught is gedateerd op 5 juni. Nico is dan al gedeporteerd naar Dachau. Gevangenen mochten een brief per 3 of 4 weken naar huis sturen. Waarschijnlijk lag de brief al klaar bij de censuur en is deze pas later verstuurd.
Dachau 26-5-1944 tot 21-02-1945
Nico Peeters wordt na meer dan twee jaar gevangenschap in Nederland op 24 mei 1944 plotseling naar Duitsland getransporteerd, naar Dachau. Omdat de nazi’s een geallieerde invasie vanuit zee verwachten maken ze zo snel mogelijk ruimte in kamp Vught zodat de gevangenen uit Scheveningen daar terecht kunnen. Nico gaat met honderden andere gevangenen op transport. De deportaties worden nooit van tevoren aangekondigd. Gevangenen krijgen zelf ook niet te horen waar ze heen gaan. Deze onzekerheid is voor iedereen een kwellende procedure.
"11 juni 1944. Eindelijk is het weer zover dat ik jullie kan schrijven, ben sinds 14 dagen hier in Duitsland, het is hier allemaal hetzelfde als in Vucht, ik heb al twee maanden niets meer van jullie gehoord, ik hoop dat alles nog goed is met jullie, met mij gaat alles nog uitstekend. (…) We zijn hier in een prachtige bergachtige omgeving met steeds wisselende luchten en uitzichten. Ik ben heel veel in de frisse lucht. (…) Deze brief heeft een kameraad voor mij geschreven. aan de ondertekening zullen jullie wel mijn hand herkennen."
Thema
Nico wordt vanaf 1 juni tewerk gesteld in het buitenkamp Kottern, in een vliegtuigfabriek van Messerschmitt. Vanaf 14 november 1944 werkt hij in een fabriek van Messerschmitt in buitenkamp Fischen, twintig kilometer verderop. Niemand mag laten doorschemeren hoe vreselijk de omstandigheden in Dachau en de buitenkampen werkelijk zijn. Vermoedelijk komen de gevangenen nooit buiten de fabriekshal. Er zijn geen medische en sanitaire voorzieningen. Nico deelt met vijf medegevangenen een bed.
Thema
Brief van 2 juli 1944 uit werkkamp Kottern bij Dachau. De brief is niet door Nico zelf geschreven. Dat blijkt niet alleen uit het handschrift, maar ook uit de woordkeuze en strekking. De censuur gebruikt chemische middelen om te controleren of er verborgen teksten zijn. Vandaar de blauwe strepen.
"3 september 1944. Met belangstelling zie ik weer nieuws van jullie tegemoet. Er zal waarschijnlijk spanning en onrust zijn, met hoop voor de toekomst. Misschien is de oorlog snel voorbij. Ik hoop dat het jullie nog goed gaat. Met mij gaat het ook nog goed, ik ben wel niet meer zo dik, maar nog heel energiek en vol goede moed. De vakantie hebben jullie al achter de rug en veel genoten?"
Nico Peeters
Einde 21-2-1945
Voorjaar 1945 verwacht iedereen dat de oorlog snel voorbij is. Vlak voor de bevrijding komt het bericht dat Nico al meer dan twee maanden dood is. December 1944 is een epidemie van vlektyfus uitgebroken. Met de dodenmarsen komen er tot april duizenden gevangenen uit andere kampen naar Dachau. Barakken voor 208 gevangenen moeten 1600 of meer mensen herbergen. In deze vier maanden wordt de dood van 13158 gevangenen geregistreerd. Nico is een van hen.
Uit het Sterbebuch blijkt dat Nico twee dagen eerder is overleden dan de officiële sterfdatum. Het uitstellen van doorgeven van zijn overlijden betekent voor zijn medegevangenen in de ziekenboeg dat zijn portie eten naar hen gaat.
Thema
Ad van Liempt en Tonny Geelhoed-Peeters (dochter van Nico) over Nico Peeters. •
In dit filmpje wordt het verhaal van Nico Peeters verteld door Ad van Liempt (journalist, auteur, tv-programmamaker) en Tonny Geelhoed-Peeters, de dochter van Nico. Scenario en regie: Alex Bakker; Camera: Bernd Wouthuysen; Editing audiovisueel: Erik Willems, JOB Producties; Productieleiding: Mirjam Huffener; Locatie opnames met Ad van Liempt: Liberaal Joodse Gemeente te Amsterdam, augustus 2015.
Bronvermelding
- Tonny Geelhoed-Peeters archiveerde alle brieven die haar vader schreef uit het Oranjehotel in Scheveningen, uit Kamp Amersfoort, Kamp Haren, Kamp Vught en Dachau. Brieven en foto’s: archief familie Geelhoed, in bezit Alex Geelhoed. Gaat t.z.t. naar NIOD.
- Post uit de Vergetelheid - Brieven en kaarten uit getto’s en nazi-kampen; Bennie Vlaskamp m.m.v. Arie van Dalen en Mirjam Huffener; uitgeverij Compaan 2010.
- Nico Peeters | Brabantse Gesneuvelden
- Jos Sinnema, Geen nummers maar namen. Levensverhalen uit concentratiekamp Dachau, EAN 9789090289625. Tevens tentoonstelling in Verzetsmuseum Amsterdam 2019.
- Hannah Burger en Joshua Stom, "Ik wilde nog zoveel zeggen": Nico Peeters, 12 april 1893 - 21 februari 1945.
