• 5 minuten leestijd
Propagandist Jan Teunissen: opportunist of overtuigd nationaalsocialist
In bioscoopfilm ‘De Propagandist’ staat NSB-filmmaker Jan Teunissen centraal, die ook wel eens ‘de Nederlandse Leni Riefenstahl’ wordt genoemd. Niet alleen is hij hoofd van de Filmdienst der NSB, ook bepaalt hij als voorzitter van de Rijksfilmkeuring wat er te zien is in de Nederlandse bioscopen tijdens de bezetting. Wie was Jan Teunissen: een opportunist of overtuigd nationaalsocialist?
Janneke Jorna
Jan Teunissen in gesprek met NSB-leider Anton Mussert tijdens het kamp van de propaganda afdeling van de NSB.
Oorlogsbronnen | Beeld en Geluid
Rijke familie
Jan wordt geboren in een vermogende familie. Zijn vader laat hem veel geld na en Jan gebruikt dit om zijn filmcarrière op poten te zetten. In 1932 maakt Jan een documentaire over de vrijdagavond in de Amsterdamse Jodenbuurt. Sjabbat gaat in, winkels sluiten en mensen keren huiswaarts. Onschuldige beelden zo lijkt het. En in 1934 maakt Jan zijn eerste film Willem van Oranje, het is de eerste geluidsfilm van Nederland. Jan stopt er veel eigen geld in, maar de film flopt. Langzaam raakt Jans geld op en moet hij aan het werk als editor.
Mens
Gerardus Johannes Teunissen
Gerardus Johannes (Jan) Teunissen (Den Haag, 15 april 1898 - Den Haag, 24 december 1975) was een nationaalsocialistische filmmaker met de bijnaam ‘filmtsaar’. Teunissen was lid van de NSB en begunstigend lid van de Nederlandsche SS. Als hoofd van de Filmdienst van de NSB en leider van het Filmgilde van de Nederlandsche Kultuurkamer speelde hij een centrale rol in de filmwereld van bezet Nederland. Teunissen werd na de oorlog door het Tribunaal van Dordrecht veroordeeld tot 4 jaar gevangenisstraf en zat uiteindelijk van 5 november 1945 tot 10 mei 1948 gevangen in de Cellenbarakken (Oranjehotel) en kamp Hoogerheide.
Meer over Gerardus Johannes TeunissenVrijdagavond of Sjabbos, Jans documentaire over de vrijdagavond in de Amsterdamse Jodenbuurt in 1932.Eye filmmuseum
"Voor den oorlog was Teunissen naar mijn weten anti-semiet, maar veranderde zijn houding toen hij zag, dat hij het met de hulp van de joden verder kon brengen. Hij maakte het filmpje „Sjabbos", een fragment uit het joodsche leven, meer speciaal den Vrijdagavond, hetwelk hij met veel kunstenaarsschap tot een cinematografisch juweeltje wist uit te werken. Dit filmpje was als het ware het passe-partout tot het joodsche filmbedrijf."
Verklaring van Henk Marie Anton Alsem, een collega uit de filmwereld.CABR dossier Gerardus Johannes Teunissen.
Verplichte propaganda
Wanneer de Duitsers Nederland binnenvallen ziet hij een kans, in augustus 1940 wordt Jan samen met zijn hele gezin lid van de NSB. Hij stort zich op de nationaalsocialistische filmwereld en wordt hoofd van de Filmdienst der NSB. In deze rol zet Jan een NSB filmjournaal op. Spiegel der Beweging wordt verplicht vertoond voor iedere film en moet het Nederlandse bioscooppubliek bekeren tot de Nieuwe Orde. Veel bioscoopbezoekers waarderen dit niet en hoesten of mompelen door de NSB-propaganda heen om zo hun protest te uiten.
Item uit Spiegel der Beweging in 1941, met daarin het kamp van de propaganda afdeling van de NSB. Hier toont Jan het werk van de Filmdienst der NSB aan Anton Mussert.Oorlogsbronnen | Beeld en Geluid
Antisemitische film
Naast Spiegel der Beweging worden ook veel propaganda films geproduceerd. In de Nederlandse versie van de antisemitische propaganda film De Eeuwige Jood, waarin Joden worden vergeleken met ratten, worden Jans beelden van de Jodenbuurt uit 1932 gebruikt. De film slaat niet aan in bezet Nederland, bezoekers blijven weg.
Het affiche voor De Eeuwige Jood die vanaf oktober 1941 verplicht gedraaid moet worden in de Nederlandsche bioscoop.Oorlogsbronnen | Historisch Centrum Leeuwarden
"Ik heb Teunissen leren kennen als een slappe figuur, die niet in staat was om weerstand te bieden, wanneer er enige druk op hem werd uitgeoefend."
Cornelis van der Wilden, directeur filmfabriek Polygoon, in een verklaring over Jan Teunissen.CABR dossier Gerardus Johannes Teunissen.
NSB-familie
Terwijl blijkt dat de Nederlandse bevolking niet makkelijk te bekeren valt, schaart Jans gezin zich volledig aan de kant van de bezetter. Zijn zoons gaan in Duitse dienst: Herman Richard Teunissen vecht aan het Oostfront en Marinus Johannes vaart voor de Duitse koopvaardij. Ook Jans stiefkinderen staan aan Duitse zijde: Geert Houwe Wegerif vecht aan het Oostfront en Ellen Joy Wegerif is secretaresse van de voorman van de Germaansche SS Feldmeijer, ze zijn zelfs een aantal maanden verloofd.
Mens
Henk Feldmeijer
Johannes Hendrik (Henk) Feldmeijer (Assen, 30 november 1910 - Raalte, 22 februari 1945) was een fascistische politicus en lid van de Waffen-SS. Hij was lid van de NSB, leider van de Mussertgarde en één van de grondleggers van de Nederlandsche SS. Hier was Feldmeijer voorman van. Bron: WO2Net Biografieën.
Meer over Henk Feldmeijer
Storm: blad der Nederlandsche SS van 4 september 1942 met een overlijdensbericht van Jans vrouw.Delpher | Storm: blad der Nederlandsche SS
Het Vaderland: staat- en letterkundig nieuwsblad van 11 november 1944 met een overlijdensbericht voor Jans zoon Herman Richard.Delpher | Storm: blad der Nederlandsche SS
Straf
Ondanks de grote macht die Jan lijkt te hebben op de Nederlandse filmwereld tijdens de Tweede Wereldoorlog is zijn straf relatief mild. Hij wordt veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf, krijgt een geldboete en mag tien jaar lang zijn beroep niet uitoefenen. Nadat Jan in november 1948 wordt vrijgelaten houdt hij zich niet aan het verbod. Jan werkt opnieuw als editor, dit keer anoniem.
En zijn gezin? Herman Richard Teunissen komt op 30 september 1944 op 22-jarige leeftijd om aan het Oostfront. Marinus Johannes krijgt een boete voor zijn tijd bij de Duitse koopvaardij. Stiefzoon Geert Houwe wordt veroordeeld voor lidmaatschap van de NSB, WA en Rechtsfront en dienstneming bij de Waffen SS en Landwacht. Hij krijgt vijf jaar gevangenisstraf maar wordt al vrijgelaten in september 1948. Stiefdochter Ellen Joy zit ook gevangen, ze wordt eind 1947 vrijgelaten. Tijdens haar internering ontmoet ze voormalig leider van het Medisch Front Gerrit Antony Schalij en trouwt in april 1948. Net als haar stiefvader Jan blijft Ellen Joy trouw aan het nationaalsocialistisch gedachtegoed.
