Vriendschap in een Kartonnen Doos
Soms schuilen achter de meest onopvallende objecten bijzondere oorlogsverhalen. Zo bevindt zich in de collectie van het Vrijheidsmuseum een vierkante kartonnen doos van ongeveer 30 bij 30 bij 25 centimeter. Op de zijkant staat in zwarte letters gedrukt “A gift package from the people of the Americas”. Daaronder staat in grote letters “CARE USA” en in een kleiner lettertype “CARE Mexico, CARE Canada, Care Brazil, Care Chile, Care Peru”. Deze weinig opvallende doos neemt ons mee door de geschiedenis van honger en internationale voedselhulp, migratie, vervolging en internationale vriendschap.
Rense Havinga
Een verpleegster voedt Nederlandse weeskinderen met levensmiddelen uit CARE-pakketten, circa 1953.
Organisatiearchief CARE
Overgebleven militair rantsoen
In 1948 staat CARE voor Cooperative for American Remittances to Europe. Het is een liefdadigheidsorganisatie die op 27 november 1945 is opgericht door 22 hulporganisaties in de Verenigde Staten. Ze organiseren voedselpakketten die Amerikanen naar individuele burgers in Europa sturen. De verzenders betalen een geldbedrag en geven een naam en adres op. CARE verzorgt de inhoud en de bezorging. De eerste pakketten bestaan uit een standaard militair rantsoen voor tien soldaten, van dit soort rantsoenen zijn er direct na het einde van de oorlog grote hoeveelheden over. In de pakketten zitten onder andere blikken vlees, poedermelk, koffie, chocolade en sigaretten. De eerste pakketten komen aan in mei 1946. Tegen die tijd is de ergste honger in Nederland geweken, maar is er nog veel schaarste. Vlees, suiker, koffie en chocolade zijn een luxe om te ontvangen.
De kartonnen doos van C.A.R.E. uit de collectie van het VrijheidsmuseumOorlogsbronnen | Vrijheidsmuseum
Het overladen van een zending pakketten uit het zeeschip in een rijnaak te Rotterdam. Van hieruit worden de pakketten doorgezonden naar Duitsland en Oostenrijk.Oorlogsbronnen | Nationaal Archief
Alle binnenkomende giften worden op de C.A.R.E. kantoren gesorteerd naar land en plaats van bestemming.Oorlogsbronnen | Nationaal Archief
Hongerig iemand in Nederland
Met name Amerikanen met een migratieachtergrond maken enthousiast gebruik van CARE om pakketten te sturen naar familie in Europa. De pakketdienst kan tevens worden gebruikt door gerepatrieerde soldaten om een bedankje te sturen naar burgers die ze tijdens de bevrijding ontmoet hebben. Wie niemand in Europa kende, koos er soms voor een beschrijving op het pakket zetten zoals ‘voor een leraar’ of ‘voor een hongerig iemand in Nederland’. In het begin worstelt CARE met dit soort niet erg duidelijke instructies. Naarmate CARE groeit gaat de organisatie meer en meer over op het verstrekken van algemene voedselhulp. Vanaf dat moment kan iedereen een CARE-pakket ontvangen.
Wereldwijde hulporganisatie
Al snel wordt het ook mogelijk om vanuit Nederland CARE-pakketten te versturen naar gebieden waar het nog slechter gaat. West-Berlijn is bijvoorbeeld een bestemming tijdens de Sovjetblokkade van het stadsdeel in 1948-1949. Wanneer Nederland in 1953 getroffen wordt door de Watersnoodramp is ons land zelf weer ontvanger van CARE-pakketten. Vanaf de jaren 50 groeit CARE uit tot een wereldwijde hulporganisatie voor voedselhulp, noodhulp en ontwikkelingssamenwerking. De betekenis van de naam CARE verandert van Cooperative for American Remittances to Europe naar Cooperative for Assistance and Relief Everywhere. Vandaag de dag is CARE wereldwijd actief, recent heeft de organisatie bijvoorbeeld noodhulp geboden in Oekraïne, Soedan en Gaza en na de aardbevingen in Turkije, Syrië, Marokko en Afghanistan.
Een foto van een CARE bureau aan de Javastraat 14, Den Haag, 1946Oorlogsbronnen | Nationaal Archief
Poster ‘De Hongerende Wereld’, 1946Oorlogsbronnen | Nationaal Archief | Anefo
Duitse kinderen
Een interessante geschiedenis, maar nóg opzienbarender is het verhaal achter het CARE-pakket in de collectie van het Vrijheidsmuseum. Een duik in de persoonlijke verhalen achter dit object laat zien dat achter een enkel hulppakket een groter verhaal schuilgaat. Om dit te begrijpen moeten we terug in de tijd naar het einde van de Eerste Wereldoorlog. Duitsland worstelde met de nasleep van de oorlog en de Spaanse griep. Er is politieke onrust, traag economisch herstel en hyperinflatie. Dit alles zorgt voor langdurige armoede, voedseltekorten en honger. Begin jaren 20 is de kindersterfte in Duitsland schrikbarend hoog. Nederland is als neutraal land veel beter door de Eerste Wereldoorlog gekomen en in deze periode –vóór de wereldwijde economische crisis vanaf 1929 – is ons land relatief welvarend. Zodoende ontstaan op initiatief van onder andere het Rode Kruis diverse hulpacties aan Duitsland. Eén vorm van hulp is het in huis nemen en bijvoeden van Duitse kinderen.
Uitdelen van eten aan arme kinderen in Berlijn in 1924Wikimedia Commons | Publiek domein
Uitdelen van eten door de kerk in 1931 in BerlijnWikimedia Commons | Publiek domein
Ondervoede Edi Kuhn
Dit brengt ons bij de tienjarige Edi Kuhn uit Koblenz die als ondervoed kind naar Nederland komt. Hij woont een tijdje bij de familie Dankers in Eindhoven. Dit is een hele onderneming voor een kleine jongen, maar gelukkig is hij in Eindhoven in gezelschap van leeftijdgenootjes. De familie Dankers heeft drie dochters en twee zonen. De twee jongens, Jan en Norbert Dankers, hebben ongeveer dezelfde leeftijd als Edi. In 1924 gaat Edi weer naar huis. In 1928 emigreert zijn familie naar Canada en vervolgens naar de Verenigde Staten. Hier lukt het gezin Kuhn om werk vinden en voor het eerst sinds het einde van de oorlog te ontsnappen aan armoede en honger. Er wacht de familie echter nog zware jaren. Omdat ze Duitsers zijn, worden ze tijdens de Tweede Wereldoorlog gezien als ‘gevaarlijke buitenlanders’. Als gevolg daarvan komt Edi Kuhn in een interneringskamp terecht.
Pasfoto van Edi Kuhn in de Verenigde Staten, circa 1930Vrijheidsmuseum
Brief van Edi’s moeder waarin ze in 1924 de familie Dankers bedankt dat Edi zo goed gevoed isVrijheidsmuseum
Brief van Edi’s moeder waarin ze in 1924 de familie Dankers bedankt dat Edi zo goed gevoed isVrijheidsmuseum
Gevangenschap
Ook voor Jan en Norbert Dankers in Nederland is de oorlog zwaar: zij worden door de bezetter betrapt op het vervalsen van documenten voor het verzet en gearresteerd. Norbert heeft verklaringen vervalst voor mensen die willen ontkomen aan de gedwongen arbeid in Duitsland. Jan heeft de handtekeningen vervalst. Voor beide jonge mannen dreigt na hun arrestatie deportatie naar een concentratiekamp. Hun vader probeert met een twintig jaar oude brief van Edi Kuhn de bezetter te overtuigen dat de familie Duitsgezind is. Ze hebben in de jaren 20 toch Duitsers hulp geboden? Of dit helpt, is maar de vraag. Jan Dankers wordt naar een dwangarbeidskamp gestuurd. Norbert belandt in concentratiekamp Vught, vandaar in Sachsenhausen en uiteindelijk in Mauthausen. Daar is hij op 8 april 1945 vermoord.
Mens
Norbertus Martinus Dankers
Op 31 mei 1914 is Norbertus Martinus Dankers geboren in Woensel. Norbertus Dankers heeft gevangen gezeten in Eindhoven, Haren en Kamp Vught. Op 05-09-1944 naar Sachsenhausen en vervolgens naar Mauthausen gestuurd. Hij was ambtenaar van het Arbeidsbureau in Eindhoven en als politiek gevangene opgepakt door de Sicherheitspolizei. Op zijn werk verstrekte hij valse verklaringen aan personen die in aanmerking kwamen voor verplichte arbeid in Duitsland. Zelf zorgde hij voor de benodigde papieren en stempels, terwijl zijn broer Jan een nagemaakte handtekening van de Eindhovense Ortskommandant leverde. In augustus 1943 werd hij gearresteerd. Volgens Mogelijk is hij verraden door het meisje met wie hij verkering had. Hij had haar van zijn verzetsactiviteiten verteld, maar zij bleek een spionne te zijn. Dankers werd overgebracht naar Haren, daarna naar Kamp Vught en in september 1944 naar het concentratiekamp Sachsenhausen. Daar moest hij in de vliegtuigindustrie werken. Later is Dankers op transport gezet naar Mauthausen. Samen met een groep andere gevangenen werd hij door de SS terechtgesteld. Bron: Herinner U de namen, Stichting 18 September.
Meer over Norbertus Martinus Dankers
Advertentie in De Tijd, 14-7-1945. In juni 1945 wist de familie Dankers nog niet dat Norbert overleden was. Ze plaatsten een advertentie in De Tijd met een verzoek om informatie.Delpher | De Tijd
Contact hersteld dankzij CARE-pakket
Edi Kuhn komt na de oorlog vrij uit het interneringskamp en weet zijn leven weer op te pakken. Wanneer hij een oproep ziet voor hulp aan Nederland herinnert hij zich de familie Dankers die hem ooit van de honger heeft gered. Ruim twee decennia nadat hij in tijden van hongersnood zelf hulp heeft ontvangen, krijgt hij nu de kans om iets terug te doen. Hij stuurt de familie Dankers een CARE-pakket en daarmee is het contact tussen beide families hersteld. In de daaropvolgende jaren stuurt Edi jaarlijks rond de kerstdagen een pakket naar de familie. Uiteindelijk heeft de familie Dankers de doos van één van de CARE-pakketten van Edi Kuhn aan het Vrijheidsmuseum geschonken.
Het CARE-pakket en het verhaal van Edi Kuhn en de familie Dankers is vanaf 27 november 2023 tot mei 2024 te zien in de vaste expositie van het Vrijheidsmuseum.
Over de auteur
Dit artikel is geschreven door het Vrijheidsmuseum in het kader van het “Deltaplan collectieontsluiting oorlogsmusea en herinneringscentra” en mogelijk gemaakt door het Mondriaan Fonds. Het Deltaplan is een eenmalige inhaalslag om het digitale collectieaanbod van bruikbaar en zichtbaar bronnenmateriaal vanuit de herinneringssector te versterken.
