Anton de Kom: vrijheidsstrijder, verzetsheld, vakbondsman, activist, schrijver en banneling

Suriname ons vaderland

Cornelis Gerhard Anton de Kom is geboren op 22 februari 1898 in Paramaribo, de hoofdstad van Suriname.  Suriname is op dat moment een kolonie van Nederland. Nog geen 35 jaar eerder, op 1 juli 1863, werd daar de slavernij afgeschaft. Antons vader is nog geboren in slavernij. Maar op school leert Anton niets over slavernij en de geschiedenis van zijn eigen volk. Wel over de ‘heldendaden’ van zeevaarders Hein en De Ruyter. Later zou hij daar in Wij slaven van Suriname het volgende over schrijven:

Als kind komt Anton, als zoon van een donker gekleurde in slavernij geboren vader en een lichter gekleurde moeder, al jong in aanraking met de onrechtvaardigheid en het racistische bewind in de Nederlandse kolonie. Als hij na zijn scholing aan het werk gaat als jongste bediende bij administratiekantoor H.C. Cooke wordt hij weer met zijn neus op de feiten gedrukt. Hoe ijverig hij ook is, het lukt hem als donkere man niet om een promotie of hoger salaris te krijgen. Dat is namelijk weggelegd voor witte of lichtgekleurde werknemers. Anton neemt uiteindelijk ontslag, maar hij ontdekt al snel dat het overal in Suriname zo werkt: witte mensen bekleden de midden- en topposities. Voor Anton ontbreekt het aan perspectief. Daarom besluit hij uiteindelijk zijn geluk elders te zoeken.

Naar Nederland

Na omzwervingen via Haïti en Curaçao komt Anton in de late herfst van 1920 aan in Nederland. In 1923 gaat hij aan de slag bij de firma Reuser en Smulders, handelaren in koffie en thee. Hier ontmoet hij de Nederlandse Nel Borsboom, met wie hij in 1926 trouwt. Zo’n gemengd huwelijk wordt in die tijd nog als ongewoon beschouwd in het overwegend witte Nederland; het paar krijgt dan ook met discriminatie en racisme te maken. Anton en Nel krijgen vier kinderen.

Naast zijn werk en gezin houdt Anton zich in Nederland bezig met schrijven, vooral over zijn geliefde Suriname. Het stoort hem dat er in Nederland zo weinig bekend is over Suriname en het slavernijverleden. Hij begint met het geven van lezingen op scholen en het schrijven van politiek geëngageerde artikelen en een eerste versie van zijn boek Wij slaven van Suriname.

Hoewel Anton zichzelf niet als communist ziet, begeeft hij zich wel in communistische kringen. Niet zo verwonderlijk, aangezien de Communistische Partij Holland (CPH) zich als enige partij heeft uitgesproken voor onafhankelijkheid van de koloniën. Daarnaast voelt hij zich verwant met Indonesische studenten die streven naar de onafhankelijkheid van Nederlands-Indië. Anton is dan ook voorzitter van de Haagse afdeling van de Liga tegen Imperialisme en Koloniale Overheersing.

De zwarte messias van het Surinaamse proletariaat

In 1932 krijgt Anton bericht uit Suriname: het gaat slecht met zijn moeder. Daarop besluit het gezin De Kom naar Suriname te emigreren. Het nieuws maakt heel wat los: de minister van Koloniën stuurt een telegram naar de gouverneur van Suriname om hem op de hoogte te stellen van de komst van een ‘communistisch agitator, die werkt voor de Antikoloniale Liga en de Internationale Roode Hulp’. Maar door de lokale bevolking wordt Anton als een held onthaald. Een lokale krant noemt hem zelfs ‘de zwarte messias van het Surinaamse proletariaat’.

Als de koloniale overheid de vergunningen voor Antons lezingen intrekt, verzint hij een alternatief. Hij gaat voor de individuele aanpak en begint een adviesbureau in zijn ouderlijk huis, waar mensen voor gratis advies terecht kunnen. Onmiddellijk loopt het storm. Via dit bureau probeert Anton onder andere om de contractarbeiders, die na de afschaffing van de slavernij het werk op de plantages hebben overgenomen, te organiseren.

De koloniale overheid is vastberaden om Anton te stoppen. De politie arresteert hem en zet hem zonder enige vorm van proces gevangen in Fort Zeelandia. Op dinsdag 7 februari 1933 demonstreren duizenden mensen in Paramaribo voor de vrijlating van De Kom. De demonstratie wordt op bloedige wijze neer geslagen. Op deze Zwarte Dinsdag vallen 22 gewonden en 2 doden. Na drie maanden wordt Anton uitgezet naar Nederland, verbannen uit zijn thuisland.

Wij slaven van Suriname

In 1934 wordt Anton de Koms meesterwerk Wij slaven van Suriname gepubliceerd. Het is het eerste boek dat de geschiedenis van Suriname vanuit eigen perspectief vertelt. Een persoonlijke en algemene geschiedschrijving, maar bovenal een felle aanklacht tegen kolonialisme, racisme en uitbuiting. In het boek richt Anton zich tot de witte Nederlanders:

Verzet

Op 10 mei 1940 hoort het gezin De Kom de bommen vallen op de Alexanderkazerne in Den Haag. Anton volgt de opmars van het nationaalsocialisme dan al meerdere jaren argwanend en heeft in 1936 al meegedaan aan een protestactie tegen een propagandafilm van de NSB. Eind 1940 begint hij met schrijven voor de illegale krant De Vonk. Hij plaatst de gebeurtenissen in de bredere context van rassendiscriminatie. Later zou hij ook helpen bij de distributie van berichten en doet hij waarschijnlijk koerierswerk.

Het Oranjehotel

Anton is erg voorzichtig en houdt zijn verzetsactiviteiten angstvallig verborgen voor zijn gezin.  Maar zijn voorzichtigheid blijkt niet genoeg: op 7 augustus 1944 wordt Anton gearresteerd door de Sicherheitsdienst (SD) en gevangengezet in een isoleercel in het Oranjehotel in Scheveningen. Over zijn tijd in het Oranjehotel is vrijwel niets bekend. Ook niet over de behandeling van zwarte gevangenen. Werden zij net zoals Joden achtergesteld, vernederd en mishandeld? Overlevende Jos Hartman herinnert zich hoe de Duitse bewakers omgingen met zijn celgenoot, een Dominicaanse man: ‘die kwamen naar “de n***r” kijken. Met een nat vingertje voelden ze of hij afgaf. Wat een absurde, bizarre situatie.’

Hoe Anton werd behandeld weten we dus niet. Ook niet wat zijn exacte rol was in het verzet. Uit rapporten blijkt wel dat hij door de SD werd gezien als een ‘zwaar geval’. Na een week wordt Anton overgebracht naar Kamp Vught, op 15 augustus 1944.

Dolle Dinsdag

Ondertussen rukken de geallieerde troepen steeds verder op richting Nederland. Op dinsdag 5 september heerst er in Nederland euforie. Radio Oranje meldt, ten onrechte, dat de geallieerde troepen in het land zijn gearriveerd. Er ontstaat een bevrijdingsroes die we ook kennen als ‘Dolle Dinsdag’. Duitsers en collaborateurs vluchten massaal weg uit Nederland. Ook wordt er besloten om Kamp Vught te ontruimen. Samen met de andere gevangenen wordt Anton naar Kamp Sachsenhausen gebracht. Volgens een getuige duurde de tocht ‘van dinsdag tot zaterdag, zonder eten en drinken met de deuren en vensters dichtgespijkerd.’

Het einde

In oktober wordt Anton op transport naar het concentratiekamp Neuengamme gezet, waar gevangenen moeten werken onder zeer slechte omstandigheden. Daar zitten ook verschillende andere Surinaamse verzetsstrijders, onder wie Waldemar Hugh Nods en Albert Leonard Wittenberg. Als Anton te zwak is om te werken, wordt hij op ziekentransport gezet naar Sandbostel Stalag X-B. In het kamp sterven duizenden gevangenen aan uitputting, honger en ondervoeding. Een van hen is Anton de Kom. Hij sterft waarschijnlijk vlak voor de bevrijding van het kamp onder erbarmelijke omstandigheden. Pas in 1960 wordt zijn lichaam geïdentificeerd in een massagraf en krijgt zijn familie eindelijk duidelijkheid over zijn lot.