Niet voor de Hollanders, maar tegen de Duitsers. Het verzet van Evy Poetiray

Evy Poetiray werd op 3 juli 1918 geboren in Besoeki in Nederlands-Indië/Indonesië. Hoewel het gezin Indonesisch was, werd er thuis alleen maar Nederlands gesproken. Haar grootvader was gelijkgesteld, wat in de koloniale samenleving betekende dat hij als 'inlander' dezelfde status als een Europeaan had. Vader Poetiray, die hoofd van een postkantoor was, overleed toen ze 2 jaar was. Toen ze 8 jaar was overleed ook haar moeder. Samen met haar zus werd ze in een protestants weeshuis opgenomen. Daar waren ze als Indonesische meisjes flink in de minderheid tussen de Indo-Europeanen. Toch hadden ze een goede tijd, zo zegt Poetiray in een interview dat Herman Keppy in het kader van het project Getuigenverhalen met haar afnam. Door haar vaders werk hadden Poetiray en haar zus het recht om naar Nederland te reizen. Maar het feit dat haar zus als Ambonese gebruik durfde te maken van dat recht, werd haar door het protestantse weeshuis niet in dank afgenomen. Dat vond het schandalig dat een “inlandse” van dat soort privileges gebruik durfde te maken. Als gevolg moest ook Poetiray het weeshuis verlaten. Na drie maanden reisde ze haar zus achterna, en zo arriveerde ze in 1937 in Amsterdam.

Perhimpunan Indonesia

In Amsterdam volgde Poetiray een particuliere opleiding tot chemisch analiste bij een laboratorium aan de Keizersgracht. Net als de meeste Indonesische studenten in Nederland, werd ze onthaald door de Indonesische studentenvereniging Perhimpunan Indonesia (PI). De vereniging werd in 1908 opgericht als de ‘Indische Vereeniging’ met als bedoeling om Indonesische studenten met elkaar in contact te brengen. Maar al snel werd het steeds meer een politieke antikoloniale beweging, vooral onder invloed van voormannen Mohammad Hatta en Soetan Sjahrir. De naam veranderde in Perhimpunan Indonesia (vereniging van Indonesië) en het streven naar de Indonesische onafhankelijkheid kwam centraal te staan.

Het was eigenlijk pas in Nederland dat Poetiray zich Indonesisch begon te voelen. Na haar Nederlandse opvoeding in Nederlands-Indië/Indonesië, leerde ze bij Perhimpunan Indonesia voor het eerst de Indonesische taal. Ook hoorde ze hier de term ‘Indonesië’ voor het eerst als aanduiding voor haar land. Zonder de koloniale druk die Poetiray in Nederlands-Indië/Indonesië ervoer was Poetiray vrij om haar Indonesische identiteit te ontdekken. Ze werd daarin gestuurd door PI, die haar op de hoogte bracht van Kemerdekaan (vrijheid). Volgens Poetiray waren vrijwel alle Indonesische studenten in Nederland voor Indonesische onafhankelijkheid.

Oorlog

PI had het gevaar van het nationaalsocialisme al vroeg in de gaten. In 1938, in het jubileumnummer van Indonesia, de uitgave van PI, waarschuwde het bestuur voor de ‘fascistische agressie’.

"In deze tijd, waar een der meest kostbare goederen van ’s mensen beschaving, de democratie, bloot staat aan hevige aanvallen van hen, die de mensheid willen “redden” met pogroms en bruut geweld, is een samenwerking van het Indonesische volk en zijn nationale beweging met de dragers van de Nederlandse democratische traditie gewenst en noodzakelijk: een samenwerking op voet van gelijkheid en wederzijdse waardering.”

- Voorwoord van het jubileumnummer van Indonesia, de uitgave van Perhimpunan Indonesia, ter ere van het 30-jarige bestaan van de vereniging in 1938.

De strijd tegen het nationaalsocialisme werd urgenter geacht dan de strijd voor Indonesische onafhankelijkheid. PI riep op tot samenwerking met de koloniale overheerser en ontwikkelde zich tijdens de bezetting tot een belangrijk verzetsorgaan.

Verzet

In 1940 werd PI door de Duitse bezetter verboden. De vereniging ging echter ondergronds door en zette onder de dekmantel van de legale Christen Indonesische Vereniging een netwerk van linkse studentenverzetsgroepen op. PI had een eigen verzetsblad, De Bevrijding, maar hielp ook bij het drukken en verspreiden van andere verzetsbladen, zoals Vrij Nederland, De Waarheid, Trouw, Het Parool en De Vrije Pers. Ook hield PI zich bezig met het organiseren van verzetsbijeenkomsten en het geven van lezingen; hulp bij het verbergen van Joden; beveiliging van vervolgde verzetsstrijders en het bevrijden van gevangengenomen verzetsstrijders; verschaffen van distributiebonnen en valse papieren aan mensen in onderduik; organiseren van gewapend verzet; en het opzetten van radio-luisterposten.

PI coördineerde en organiseerde het verzet en gaf opdrachten aan haar leden. Zo ook aan Poetiray. Zij had een schuilruimte op haar zolder, waar ze onderdak bood aan Joden en andere verzetsstrijders. In 1944 woonden er zelfs acht mensen bij haar. Ook smokkelde ze verzetskranten. In Getuigenverhalen vertelt ze over hoe ze een stapel verzetskranten met de trein van Amsterdam naar Haarlem moest brengen. Ze zorgde dat ze als allereerste in de trein was, legde haar pakket in de bagagerekken en ging zelf in een andere coupé zitten. In Haarlem wachtte ze tot de trein leeg was, en pakte ze haar pakket weer. Het gevaarlijke koerierswerk werd vaak door vrouwen gedaan, omdat ze minder verdenking opwekten. Volgens Poetiray verdachten de Duitse soldaten haar niet; zij zagen slechts een “onschuldig, onnozel zwart meisje”.

Dansen voor de Duitsers

In het huidige Tropenmuseum in Amsterdam was vroeger het Koloniaal Instituut voor de Tropen gevestigd. Eind 1940 werd het gebouw de uitvalsbasis voor de Ordnungspolizei. Desondanks bleven de activiteiten van het Koloniaal Instituut doorgaan. Veel Indonesiërs waren hier werkzaam. Voor de Indonesische studenten had de bezetting ook grote consequenties op het persoonlijke vlak. Alle banden met het moederland werden verbroken. Contact met familie en vrienden was niet meer mogelijk en financiële uitwisselingen ook niet. Om in hun geld te voorzien traden Indonesiërs op in het Koloniaal Instituut met dansgroepen en gamelanorkesten. Poetiray was aangesloten bij de dansgroep Insulinde.

Zo kwam het dat Poetiray moest dansen voor een zaal vol Duitsers. In de grote zaal van het Koloniaal Instituut aan de Mauritskade in Amsterdam voerde ze Indonesische dansen op. De Duitse hoogwaardigheidsbekleders genoten van de exotische danseressen in hun prachtige kledij. Wat zij echter niet wisten, is dat de danseressen bewust hun aandacht afleidden van wat er elders in het gebouw gebeurde. In de gangen onder het podium stond een drukpers verstopt, waarmee verzetskranten zoals Vrij Nederland, De Waarheid en Trouw gedrukt werden. Medewerkers van het Koloniaal Instituut, zoals Poetiray, smokkelden de kranten naar buiten. Ook werden er wapens gesmokkeld en zelfs onderduikers verborgen in het gebouw.

'Onze offers tijdens de bezettingstijd'

De oorlogsjaren eisten een uitzonderlijk hoge tol van de Indonesiërs in Nederland. Niet alleen waren zij voor jaren afgesloten van het moederland, maar volgens Poeze is hun sterftecijfer is bijna twee keer zo hoog als dat van de Nederlandse bevolking als geheel. Gedurende de Tweede Wereldoorlog overleden er minstens 86 Indonesiërs. Bij een geschat aantal van zo’n 800 in Nederland wonende Indonesiërs tijdens de oorlogsjaren is dat meer dan 10 procent. Ten minste 8 van de 86 stierven als gevolg van hun verzetsdaden. Onder hen waren drie leden van Perhimpunan Indonesia: Moen Soendaroe, Irawan Soejono en Sidartawan. Op 11 augustus 1945, vlak nadat bekend werd dat Moen Soendaroe in Neuengamme om het leven was gekomen, schreef PI in Indonesia het volgende:

Bevrijding en Proklamasi

1945 was het jaar van bevrijding voor de Indonesische studenten. Nederland werd bevrijd in mei, en in augustus poogden Soekarno en Mohammed Hatta hun land te bevrijden van het koloniale juk door het uitroepen van de Indonesische onafhankelijkheid. Ook tijdens het verzetswerk stond merdeka centraal bij de Indonesische studenten. Zo hield Poetiray’s latere echtgenoot, Marangin Sianturi, zich tijdens de bezettingsjaren bezig met het houden van illegale lezingen voor Nederlandse studenten over de Indonesische onafhankelijkheid.

De samenwerking tussen PI en Nederlandse verzetsstrijders leidde na de bevrijding, in augustus 1945, tot de oprichting van de Vereniging Nederland-Indonesië. Deze vereniging streefde naar een vreedzame dekolonisatie en samenwerking tussen Nederlanders en Indonesiërs. In februari 1946 organiseerde de Vereniging Nederland-Indonesië een grote manifestatie met ruim 20.000 bezoekers in de Amsterdamse Markthallen. Een van de sprekers was Evy Poetiray. Het Parool schreef het volgende over haar toespraak: “De sympathieke stem van mej. E.G. Poetiray, bestuurslid van de “Perhimpunan Indonesia”, klonk daarna uit de luidsprekers. Zij hield een rustig, zakelijk pleidooi voor de rechten van het Indonesische volk, met vuur en geestdrift uitgesproken, dat telkens en telkens weer door den uitbundigen bijval der vergadering werd onderbroken.”

Na de Proklamasi vertrokken Poetiray en haar man naar Indonesië om te helpen bij de opbouw van het land. Ze keerde een paar keer terug naar Nederland, onder andere om haar verzetspensioen te claimen.