Het is zaterdag 14 april 1945. Het 9e leger van de Verenigde Staten komt aan in Gardelegen, een dorp in Oost-Duitsland. De militairen stuiten op een gruwelijk aanzicht: in de schuur van landgoed Isenschnibbe liggen honderden verbrande lichamen. De geallieerde soldaten zien dat het vuur pas gedoofd is. Ze zijn net te laat. Een van de slachtoffers is verzetsman Albert Leonard Wittenberg.
Fifian Kroes
Tegen de overheersing
Op 22 februari 2023 was het 125 jaar geleden dat Anton de Kom werd geboren in Paramaribo, Suriname. De antikoloniale activist en schrijver van Wij slaven van Suriname was tijdens de Tweede Wereldoorlog actief in het verzet. Vlak voor de bevrijding kwam hij aan zijn einde in Kamp Neuengamme. De Kom is wellicht de bekendste, maar zeker niet de enige verzetsstrijder met een koloniale achtergrond. Cijfers over verzet zijn vanwege het geheime karakter moeilijk te verzamelen, maar wel staat vast dat mensen uit de koloniën zeer actief waren in het Nederlandse verzet. Zij kwamen uit Nederlands-Indië/Indonesië, het Caribisch gebied en Suriname en streden tegen de Duitse overheersing van hun koloniale overheerser. Ter gelegenheid van 125 jaar Anton de Kom besteedt Netwerk Oorlogsbronnen dit jaar aandacht aan verzetsstrijders met een koloniale achtergrond. Wie waren zij en wat waren hun beweegredenen?
Thema
Baby Betty
Albert Leonard Wittenberg groeit op in Suriname en leert in Nederland Janna Jetten kennen. Ze trouwen op 28 juni 1933 en wonen later met hun twee kinderen aan de President Brandstraat 32-II, in de Transvaalbuurt in Amsterdam. Daar komt in 1943 nog een gezinslid bij: de zes weken oude baby Betty. Het is het dochtertje van de buren, die een oproep krijgen om zich te melden in de Hollandsche Schouwburg. Janna vertrouwt het niet en stelt voor om het meisje in huis te nemen.
Thema
In het verzet
Albert sluit zich aan bij de Bond van Surinaamse Arbeiders en voert verzetsactiviteiten uit. Zijn werk bij de Luchtbeschermingsdienst gebruikt hij als denkmantel. Dat gaat goed, tot april 1944. Albert wordt opgepakt en komt via het Huis van Bewaring aan de Weteringschans in Kamp Vught terecht. Daar schrijft hij Janna een brief. Het is het laatste wat Janna van hem hoort.
Thema
"Liefste, kusjes aan jou en de kleintjes, probeer je zo maar zo flink mogelijk erdoorheen te slaan. Nou, dag liefste, tot ziens, je man, Albert."
Albert Leonard Wittenberg
Personen
Nederlandse slachtoffers Gardelegen
OORLOGSLEVENS | Albert Wittenberg is niet het enige Nederlandse slachtoffer van het drama bij Gardelegen.
Meer over Nederlandse slachtoffers GardelegenOntruiming Mittelbau-Dora
Rond 3 april wordt het kamp Mittelbau-Dora op bevel van het SS-bestuur ontruimd. De gevangenen moeten per trein naar andere kampen, maar door schade aan de spoorlijn stranden ze halverwege. De inzittenden moeten eruit en gaan marcherend verder. Maar de tocht gaat de SS’ers niet snel genoeg. Veel gevangenen zijn ziek of uitgeput, waarop de nazi’s een stop inlassen. Ze leiden de gevangenen naar een schuur waar zij mogen ‘slapen’. Dan gaan de deuren op slot en steekt een 16-jarige SS-korporaal de brand aan.
Thema
Op bevel van de Amerikaanse troepen dragen burgers uit Gardelegen de slachtoffers weg uit de schuur om te begraven. Foto: Philip R. Mark, National Archives (Washington D.C.)
Levend bewijs
Albert Wittenberg vertrekt vanuit Kamp Vught vermoedelijk naar Mittelbau-Dora en komt om bij de massamoord in Gardelegen. Niet alleen Mittelbau-Dora, maar ook andere Duitse kampen worden tegen het einde van de oorlog ontruimd. De daaropvolgende dodenmarsen zijn pogingen van de nazi’s om hun sporen te verdoezelen.
In totaal lopen een half miljoen gevangenen eindeloze tochten door Duitsland, weg van de geallieerden. Er vallen veel doden door uitputting of moord en dat is precies de bedoeling van de nazi’s. Al het levende bewijs moet weg, zodat niemand na de oorlog tegen hen kan getuigen. Geallieerden documenteren daarentegen zoveel mogelijk bewijs in de bevrijde gebieden. Ook in Gardelegen arriveert het US Army Signal Corps om te filmen en fotograferen. Het aanzicht maakt veel indruk.
Thema
Amerikaanse soldaten bij de uitgebrande schuur in Gardelegen. Illinois Digital Archives
Duitse inwoners van Gardelegen dragen op 18 april 1945, onder aanvoering van een Amerikaanse militair, houten kruizen naar de plaats waar de slachtoffers van de massamoord worden begraven.Wikimedia Commons | United States Holocaust Memorial Museum
"Ik wist nooit precies waarvoor ik vocht. Eerder zou ik hebben gezegd dat deze gebeurtenissen propagandaverhalen waren, maar nu weet ik dat het niet zo is. Al die lichamen, alle jongens zijn dood."
Een sergeant uit Long IslandNew York Times 19 april 1945
Tien overlevenden
Tien mensen overleven de brand in Gardelegen. Edmund Motzko, een Amerikaanse militair, vangt hen op. Hij hoort het verhaal van een Joods-Hongaarse jongen die tijdens de brand uit het gebouw wist te ontsnappen. Toen een SS’er met zijn hond om het gebouw liep, bleef hij muisstil liggen. Het dier snuffelde wat rond, maar ontdekte hem niet.
Betty
Betty, de baby die Albert Wittenberg en Janna Jetten in 1943 opnemen in de familie, overleeft de oorlog en blijft tot vlak na de oorlog bij Janna. Haar ouders keren na de oorlog niet terug, zij zijn omgebracht in Auschwitz. Dankzij initiatief van het meisje van toen, Betty Mock, is het plein tussen de de Amsterdamse Joubertstraat en President Brandstaat in februari 2020 vernoemd naar de man die haar in oorlogstijd in huis heeft genomen. Een blijvende herinnering aan wat Albert Wittenberg heeft gedaan.
