Tewerkgesteld in Duitsland
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werken ongeveer 26 miljoen personen onvrijwillig in Duitsland. Deze groep bestaat grotendeels uit krijgsgevangenen, concentratiekampgevangenen, Joden, Roma en Sinti, maar rond de 8 miljoen zijn ‘gewone’ burgers. Tijdens de bezetting van Nederland krijgen honderdduizenden Nederlanders en hun families te maken met de Arbeitseinsatz, de vaak met dwang opgelegde tewerkstelling in Nederland, Duitsland en andere bezette gebieden in Europa. Uiteindelijk zijn meer dan een half miljoen Nederlanders tewerkgesteld. Daarnaast duiken duizenden personen onder om de gedwongen tewerkstelling te omzeilen.
Isaak van Dijke
Propagandaposter voor de Nederlandsche Arbeidsdienst. Deze poster hangt tussen 10 september 1942 en 10 oktober 1942 in bezet Nederland.
Oorlogsbronnen | NIOD
Vrijwillig werken in Duitsland
Naast de verplichte tewerkstelling zijn er, vooral in de eerste jaren van de bezetting, echter ook personen die zich vrijwillig aanmelden om in Duitsland arbeid te verrichten. Bovendien zijn er ook Nederlanders geweest die om andere redenen naar Duitsland trokken om daar te wonen en te werken, zoals uit politieke overtuiging. De omstandigheden waarin iemand met de Arbeitseinsatz te maken krijgt zijn daarom erg verschillend. Ook de werk- en woonomstandigheden van de in Duitsland tewerkgestelden varieren per persoon, per arbeidsplek en per periode. Sommige tewerkgestelden hebben op verschillende plekken voor verschillende werkgevers gewerkt waarbij de omstandigheden uiteen liepen.
Gebeurtenis
Arbeidsinzet
De Arbeidsinzet is de benaming van de gedwongen tewerkstelling in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog voor mannen van zeventien tot veertig jaar. Veel mannen willen dit niet. Ze duiken onder, of ze zorgen ervoor dat ze een vrijstelling krijgen. Keuringsartsen en ambtenaren helpen om zo'n vrijstelling te regelen. Ze verklaren dat iemand ziek is, of thuis onmisbaar. Uiteindelijk zijn er in totaal 500.000 Nederlandse mannen die in Duitsland als dwangarbeider werken.
Meer over Arbeidsinzet
Foto van een kiosk waar boeken en tijdschriften kunnen worden gedoneerd aan Nederlandse arbeiders in Duitsland.Oorlogsbronnen | Beeldbank WO2 | Collectie AD | J.D. Schipper
Verklaring van vrijwillige arbeidsinzet in Duitsland van 9 december 1940.Wikimedia Commons
Propagandaposten voor de Nederlandsche Arbeidsdienst. Deze poster hangt tussen 10 september 1942 en 10 oktober 1942 in bezet Nederland.Oorlogsbronnen | NIOD
Werkverschaffing
Al voor de Tweede Wereldoorlog heeft Nederland te kampen met een hoge mate van werkloosheid in navolging van de economische crisis van 1929. Aan het begin van de bezetting in mei 1940 stijgt de werkloosheid verder naar tussen de 400.000 en 500.000 personen. In de vooroorlogse jaren wordt regelgeving ingevoerd die werklozen dwingt om arbeid te verrichten omdat anders hun werkloosheidsuitkering wordt stopgezet. Door de snelle economische groei in Duitsland worden veel van deze arbeiders als Fremdarbeiter in Duitsland tewerkgesteld. Deze regelgeving wordt door de Duitse bezetter op 25 juni 1940 opnieuw bekrachtigd. Naast deze dreiging is het vinden van werk een aantrekkelijk vooruitzicht voor werklozen aangezien vrijwillig tewerkgestelden betaald krijgen en op verlof kunnen. Vrijwillige tewerkstelling in Duitsland aan het begin van de oorlog heeft daarom vaak economische redenen. Tegelijkertijd roepen nationaalsocialistische organisaties en propagandaboodschappen op tot vrijwillige tewerkstelling. De Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD) wordt op 6 oktober 1940 door de Duitse bezetter opgericht met als doel om op vrijwillige basis Nederlanders in te zetten voor de arbeidsdiensten zoals ontginningswerk en hen tegelijkertijd te scholen in nationaalsocialistisch gedachtegoed.
Organisatie
Nederlandsche Arbeidsdienst
De Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD), ingesteld op 6 oktober 1940, had als doel het Nederlandse volk op te voeden in nationaalsocialistische geest. Voorloper van de Arbeidsdienst was de Opbouwdienst, waar Nederlandse soldaten van het ontbonden leger dienst in moesten nemen. Toetreding tot de NAD gebeurde aanvankelijk op vrijwillige basis, maar vanwege het gebrek aan belangstelling werd vanaf begin 1942 overgegaan tot het oproepen van verplichte categorieën. Naast activiteiten als exercitie, sport, zang en vorming, bestonden de arbeidsdiensten uit vooral ontginningen en graafwerkzaamheden.
Meer over Nederlandsche Arbeidsdienst
Nederlandse arbeiders melden zich bij het arbeidsbureau voor werk in Duitsland.Oorlogsbronnen | Regionaal Archief Nijmegen | J.F.M. Trum
Vrijwillig bij de Nederlandsche Arbeidsdienst
Henri Labrie (Amsterdam, 5 mei 1923 - Amsterdam, 10 januari 2010) komt uit een minderbedeeld gezin en volgt in 1939 een opleiding tot metaalbewerker. Door zich vrijwillig bij de NAD aan te melden hoopt Labrie om de Arbeitseinsatz in Duitsland te voorkomen. Na een half jaar in een NAD-kamp in Baarn graafwerkzaamheden te hebben uitgevoerd, wordt hij toch op 14 september 1942 naar Bremerhaven in Duitsland getransporteerd. Als de trein bij aankomst wordt gebombardeerd, besluit Labrie terug te keren naar Nederland en onder te duiken. Uit angst voor represailles meldt Labrie zich toch en wordt kort daarna weer naar Duitsland gestuurd. Vanaf 13 november 1942 verricht Labrie zware arbeid in Lübeck en vanaf januari 1943 in Königsberg (Kaliningrad). Hij werkt in scheepswerven en moet puinruimen na de vele bombardementen van de geallieerden. Nadat Labrie op 7 april 1945 door de Russen wordt bevrijd, duurt het nog maanden voordat hij terug kan komen in Nederland.
Paspoort van Henri Labrie.Oorlogsbronnen | Stadsarchief Amsterdam
Transportlijst van Henri Labrie.Arolsen Archives
Foto van met schoppen marcherende leden van de Nederlandsche Arbeidsdienst (NAD).Oorlogsbronnen | Oorlogsmuseum Overloon
Razzia's en dwangarbeid in Duitsland
Naarmate de oorlogssituatie voor de Duitsers verslechtert en de bezetting verhardt, neemt de tewerkstelling onder dwang toe. Op 28 februari 1941 verplicht rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart werklozen om werkzaamheden voor de Duitsers uit te voeren en worden Gewestelijke Arbeidsbureaus (GAB’s) ingezet om arbeiders te mobiliseren. Op 23 maart 1942 wordt deze verordening uitgebreid zodat Nederlandse arbeiders nu ook verplicht kunnen worden om in Duitsland arbeid te verrichten. Op 8 mei 1943 wordt de algemene Arbeitseinsatz afgekondigd en worden alle mannen van 18 tot 35 jaar opgeroepen om zich te melden voor tewerkstelling. Duizenden mannen duiken onder of proberen vrijstelling te regelen via keuringsartsen en ambtenaren. De Duitse bezetter verwacht 170.000 arbeiders in te kunnen zetten, maar slechts 54.000 komen opdagen. De leeftijd van de arbeidsinzet wordt daarom verruimd naar 17 tot 40 jaar en de Duitsers organiseren ‘uitkamacties’ waarbij op grote schaal mensen worden opgepakt voor de arbeidsinzet. Bij razzia’s worden soms duizenden mensen tegelijkertijd opgepakt. Tijdens de Razzia in Rotterdam zijn op 10 en 11 november 1944 52.000 mensen opgepakt en naar werkkampen afgevoerd.
Thema
Gewestelijke Arbeidsbureaus
De Gemeentelijke Arbeidsbeurzen werden in het begin van de bezetting al meteen belast met de grootschalige uitzending van Nederlandse arbeiders naar Duitsland en ontvingen de richtlijnen hiervoor van de Rijksdienst voor de Arbeidsbemiddeling en Werkloosheidsverzekering. Aan elke Arbeidsbeurs werden één of meer Duitse Fachberater verbonden die de uitzendingen voorbereidden. Na de reorganisatie in mei 1941, waarbij de Gewestelijke Arbeidsbureaus werden opgericht, gaven de Fachberater – vrijwel allemaal felle NSDAP’ers – uitvoering aan de voorschriften van de Hauptabteilung Soziale Verwaltung (dat ressorteerde onder het Rijkscommissariaat) en controleerden zij de Arbeidsbureaus. Begin mei 1942 begon de verplichte Arbeitseinsatz waarbij, met uitzondering van bepaalde vastgestelde categorieën, alle Nederlandse arbeiders van 18 tot 45 jaar in aanmerking kwamen voor uitzending naar Duitsland.
Meer over Gewestelijke Arbeidsbureaus
Bekendmaking uit 1942 waarin wordt aangekondigd dat alle mannen in de leeftijd van 17 tot en met 40 jaar zich moeten aanmelden voor de arbeidsinzet.Oorlogsbronnen | Museon
Foto van de Razzia van Rotterdam op 10 en 11 november 1944.Oorlogsbronnen | NIOD | L.M.A. van der Werff
Gebeurtenis
Razzia van Rotterdam en Schiedam
De Razzia van Rotterdam en Schiedam vond plaats op 10 en 11 november 1944 en was de grootste razzia in bezet Nederland. Er werden ongeveer 52.000 mannen opgepakt die onder het mom van de Arbeidsinzet werden afgevoerd naar werkkampen in Oost Nederland of naar Duitsland.
Meer over Razzia van Rotterdam en Schiedam
Sabotage in een munitiefabriek
Hendrikus Hermans (Henny of Henk) Gertner (Oldenzaal, 31 augustus 1924 - Enschede, 29 maart 2005) volgt aan het begin van de bezetting een opleiding tot metaaldraaier bij de Machinefabriek Stork in Hengelo. Nadat hij zijn opleiding in augustus 1943 succesvol heeft afgerond, wordt hij direct opgeroepen om zich te melden voor de Arbeitseinsatz. Gertner besluit onder te duiken, maar als een collaborerende opperwachtmeester zijn moeder met de dood bedreigt, komt Gertner toch tevoorschijn. Gertner komt op 21 september 1943 aan bij de fabriek van de Schneider Werke in Saarbrücken waar munitie voor de Duitse oorlogvoering wordt geproduceerd. Nadat hij is betrapt op sabotage, wordt hij mishandeld en in het voorjaar van 1944 naar een andere fabriek van de Schneider Werke bij Hartmannsdorf nabij Chemnitz overgeplaatst. Tijdens een Amerikaans bombardement op de fabriek weet Gertner te ontsnappen en naar bevrijd Frankrijk uit te wijken. Daar meldt hij zich bij het Amerikaanse leger en dient tot het einde van de oorlog bij de 4th Armored Division.
Lijst waarop staat dat Hendrikus Gertner op 21 september 1943 naar Duitsland gaat.Oorlogsbronnen | Nationaal Archief
Om politieke redenen vertrokken
Naast de vele gedwongen tewerkgestelden zijn er ook diverse politieke redenen om vrijwillig naar Duitsland te gaan. Zo zijn er NSB’ers die zich samen met hun familie in Duitsland willen huisvesten. Vooral na Dolle Dinsdag vluchten veel NSB’ers met hun familie naar Duitsland. Ook zijn er enkele nationaalsocialistische organisaties actief die oproepen om de door Duitsland veroverde gebieden in Oost- en Centraal-Europa te ‘koloniseren’ en te germaniseren om zo Lebensraum te creëren. Met propagandamateriaal zoals affiches wordt opgeroepen om arbeid in het oosten te verrichten. De Nederlandsche Oost Compagnie NV (NOC) tracht boeren en vissers te werven voor deze Oostkolonisatie. Nationaalsocialistische jeugdorganisaties zoals de Nationale Jeugdstorm en de Germaansche Landdienst werken hier ook aan mee.
Organisatie
Nederlandsche Oost Compagnie
De Nederlandsche Oost Compagnie N.V. (NOC) werd op initiatief van Meinoud Rost van Tonningen op 6 juni 1942 opgericht. Het doel – kolonisatie door Germaanse pioniers uit Nederland – paste in de nazipolitiek van verovering van Lebensraum in het oosten en de germanisering van deze gebieden. Ondanks de belofte van gelijkberechtigdheid verliep de samenwerking met de Duitse autoriteiten zeer moeizaam. Vanwege de geringe medewerking van het Nederlandse bedrijfsleven, richtte het NOC zich voornamelijk op het werven van boeren en vissers. Na het op gang komen van de Russische tegenoffensieven, kwamen de werkzaamheden van de NOC nog verder onder druk te staan.
Meer over Nederlandsche Oost Compagnie
Affiche van de Germaansche Landdienst waarin werd opgeroepen tot vrijwillige tewerkstelling in Duitsland en Oost-Europa.Wikimedia Commons | Streekarchief Midden-Holland
Thema
Germaansche Landdienst
De Germaansche Landdienst was de organisatie die onder leiding van de Hitlerjugend in het gebied Danzig-West Pruisen een opleiding voor het boerenbedrijf verzorgde. Het was bedoeling dat de deelnemers na voltooiing van de opleiding zich als kolonisten zouden vestigen in de bezette oostelijke gebieden (Oekraïne e.d.). De leider van de Nationale Jeugdstorm Kees van Geelkerken riep Nederlandse jongens en meisjes in de leeftijd van 14 t/m 16 jaar op zich aan te melden voor de Germaansche Landdienst. Honderden leden van deze NSB-organisatie gaven hieraan gehoor.
Meer over Germaansche Landdienst
Van Jeugdstorm naar Waffen-SS
Alfred Pierre Bijsmans (Amsterdam, 9 november 1925 - Hasselt, 12 september 1944) komt uit een gezin van NSB’ers en is daarom al voor de bezetting op 8 juni 1938 op dertienjarige leeftijd lid geworden van de Nationale Jeugdstorm. Bijsmans wordt lid van de Germaansche Landdienst en vertrekt op 17 juli 1942 samen met zo’n 200 jongens en 100 meisjes van de Nationale Jeugdstorm naar Oost-Europa. Hij komt terecht in een jongenskamp ten zuiden van Danzig (Gdańsk). De kinderen worden bij boerenbedrijven opgeleid en voorbereid op de Oostkolonisatie en werken daarom vooral in de agrarische sector. Nadat het Duitse leger bij Stalingrad is teruggedrongen, neemt de ronseling van soldaten in de werkkampen toe. In augustus 1943 meldt Bijsmans zich aan bij de Waffen-SS en wordt ingedeeld bij de Landstorm Nederland. Waarschijnlijk komt hij op 12 september 1944 om het leven bij gevechten met de Canadezen nabij Hasselt in België. Vele andere Jeugdstormers die vrijwillig worden tewerkgesteld in Duitsland en Oost-Europa komen dus uiteindelijk in (para)militaire dienst terecht.
Organisatie
Landstorm Nederland
De Landstorm Nederland werd op 12 maart 1943 opgericht en stond onder bevel van Rauter als Höherer SS- und Polizeiführer. De oorspronkelijke naam van deze militaire formatie was Landwacht Nederland. Om verwarring met de Nederlandsche Landwacht (een politionele formatie) te vermijden werd de naam op 16 oktober van dat jaar veranderd in Landstorm Nederland. De Landstorm was een territoriale organisatie bestemd ‘voor de afweer van buitenlandsche of binnenlandsche vijanden binnen Nederland’, zodat de vrijwilligers geen gedwongen tewerkstelling of overplaatsing naar het Oostfront te vrezen. Vanaf september 1944 werd de Landstorm ook ingezet aan het westfront in België en daarna in Nederland. Vanaf november 1944 werd de naam aangepast naar SS-Freiwilligen-Grenadier-Brigade Landstorm Nederland, en vanaf 10 februari 1945 naar 34. SS-Freiwilligen-Grenadier-Division Landstorm Nederland.
Meer over Landstorm Nederland
Foto van het vertrek van de jongens en meisjes van de Germaansche Landdienst op 8 juli 1942 vanaf station Hollands Spoor in Den Haag.Oorlogsbronnen | NIOD
Verschillende omstandigheden
Er zijn dus zeer uiteenlopende omstandigheden waarin mensen met de arbeidsinzet te maken krijgen. Zowel vrijwillige als onvrijwillige tewerkgestelden verrichten vaak zware arbeid in Nederland, Duitsland en bezette gebieden in Europa en krijgen te maken met dwang, uitbuiting, honger, bombardementen en gevechtssituaties. Anderen werken juist onder relatief goede omstandigheden en hebben daarom een hele andere ervaring van de Arbeitseinsatz. Het lukt sommigen om terug te keren en onder te duiken, maar anderen sluiten zich juist aan bij geallieerde en Duitse gevechtseenheden. Uiteindelijk zijn er tijdens de Arbeitseinsatz zeker 27.000 Nederlanders omgekomen en nog eens duizenden gezinnen raken ontwricht. Overlevenden keren uitgeput terug en worden soms zelfs van collaboratie beticht. Vanaf 29 november 2023 is de Collectie Arbeidsinzet van het Nationaal Archief online doorzoekbaar en is het mogelijk om deze diverse groep op naam te doorzoeken. Ook zijn de personen uit deze collectie voorzien van een tijdlijn op Oorlogsbronnen.
