Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa Okręgu Lublin

26/27 września 1939 r. w Warszawie powstała Służba Zwycięstwu Polski (SZP), od 13 listopada 1939 r. podległa Komitetowi Ministrów do Spraw Kraju jako organizacja wojskowa pod nazwą Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). 16 stycznia 1940 r. stała się częścią Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Komenda Główna ZWZ działała w Paryżu, od 30 czerwca 1940 r. w Warszawie. Według statutu była jedyną organizacją konspiracyjną w kraju, ogólnonarodową, ponadpartyjną i ponadstanową, ścisłą, tajną, wojskową, opartą o zasady karności, hierarchii i dyscypliny, skupiającą wszystkich Polaków pragnących walczyć z okupantem. Miała tworzyć ośrodki czynnego oporu narodowego, współdziałać w odbudowie państwa drogą walki zbrojnej. Na mocy rozkazu Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 r. ZWZ przekształcono w Armię Krajową, oficjalnie rozwiązaną 19 stycznia 1945 r. Strukturę terytorialną oparto o przedwojenny podział administracyjny. Do grudnia 1939 r. stworzono 5 dowództw wojewódzkich pod okupacją niemiecką i 2 pod sowiecką. Na przełomie 1939 i 1940 r. utworzono 6 obszarów. Województwo lubelskie podlegało komendzie obszaru nr 1 Warszawa. W 1940 r. podporządkowano je Komendzie Głównej. Na terenie województwa grupy konspiracyjne skonsolidowano w połowie października 1939 r. powołując Radę Polityczną SZP. W listopadzie mianowano komendanta okręgu i oficerów Sztabu. Utworzono komendy powiatowe i placówki terenowe. Przekształcenie w ZWZ nastąpiło wiosną 1940 r. Z AK scalono wiele organizacji w tym częścio wo Narodowe Siły Zbrojne i Bataliony Chłopskie. 14 lipca 1944 r. wydano rozkaz szczegółowy do planu „Burza” zakładając uderzenie na wycofujących się Niemców, opanowanie ośrodków administracyjnych, wspomożenie przedstawicielstw Delegatury Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj w objęciu władzy. Utworzono zastępczą Komendę Okręgu w Krzczonowie. 29 lipca 1944 r. wydano rozkaz rozwiązania oddziałów i oddania broni. Od września 1944 r. do początku 1945 r. struktury AK w Okręgu zostały rozbite w wyniku aresztowań. Na odprawie Komendy Okręgu znajdującej się od listopada 1944 r. w Warszawie w dniu 21 marca 1945 r. zatrzymano większość jej członków. Aresztowania uniknął jedynie inspektor radzyński. Wiosną 1945 r. stanął on na czele Okręgu podporządkowanego Obszarowi Centralnemu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, potem Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Okręg lubelski obejmował teren dystryktu lubelskiego odpowiadającemu częściowo przedwojennemu województwu. Obwody oparto na przedwojennej strukturze powiatowej. Powiaty Siedlce i Garwolin podlegały Okręgowi do początku 1940 r. W 1942 r. południowo-wschodnią część powiatu Garwolin włączono do Obwodu Puławy. Na początku 1943 r. w skład Okręgu wszedł prawie cały powiat Lubaczów. Do 1940 r. najniższym ogniwem była placówka. Potem stworzono ogniwo pośrednie - rejon obejmujący 1-3 gminy. W obwodach Puławy i Janów Lubelski w 1942 r. powstał pośredni szczebel dowodzenia - podobwód. Wiosną 1941 r. zorganizowano inspektoraty rejonowe. Podlegało im powyżej 2 obwodów. Inspektoratów było 5: Chełm (obwody Chełm, Krasnystaw, Włodawa), Lublin (Lubartów, Lublin-miasto, Lublin-powiat), Puławy (Janów Lubelski, Puławy), Radzyń (Biała Podlaska, Łuków, Radzyń Podlaski), Zamość (Biłgoraj, Hrubieszów, Tomaszów Lubelski, Zamość). Komenda Okręgu Lublin składała się z komendanta Okręgu, Sztabu z Szefem Sztabu, oddziałów i służb: I ogólnoorganizacyjnego, II wywiadu i kontrwywiadu, III operacyjno-wyszkoleniowego, IV kwatermistrzostwa, V łączności, VI Biura Informacji i Propagandy (BIP), Kierownictwa Dywersji (Kedyw), Wojskowej Służby Ochrony Powstania (WSOP), Wojskowej Służby Kobiet (WSK), Centralnej Opieki Podziemnej "Opus", Wojskowego Sądu Specjalnego. Komendy inspektoratów składały się z zastępcy inspektora, adiutanta, oficerów wywiadu, kontrwywiadu, szkolenia, żywnościowego, saperów, łączności lotnictwa, zrzutów, kwatermistrza, płatnika, kierownika komórki legalizacyjnej, kierownika BiP, inspektora WSOP, referentki WSK, lekarza, kapelana. Komendy obwodowe z komendanta, zastępcy, adiutanta, oficera wywiadu, kwatermistrza, oficera łączności, kierownika BiP, inspektora WSOP, referentki WSK, lekarza i kapelana. Komendy rejonów z komendanta, zastępcy, referenta wywiadu i kwatermistrza I. Materiały przekazane przez Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Lublinie Komenda Okręgu, 1940-1945 - 31 j.a. (sygn. 1-31) Inspektorat Chełm - Obwody Chełm, Krasnystaw, Włodawa, 1943-1944 - 35 j.a. (sygn. 32-67) Inspektorat Lublin - Obwody Lubartów, Lublin-miasto, Lublin-powiat, 1941-1945 - 54 j.a. (sygn. 68-122) Inspektorat Puławy - Obwody Janów Lubelski, Puławy, 1942-1945 - 48 j.a. (sygn. 123-171) Inspektorat Radzyń - Obwody Biała Podlaska, Łuków, Radzyń Podlaski, 1940, 1942-1945 - 39 j.a. (sygn. 172-211) Inspektorat Zamość - Obwody Biłgoraj, Hrubieszów, Tomaszów Lubelski, Zamość, 1940-1945 - 78 j.a. (sygn. 212-290) Broszury, 1941-1944 - 9 j.a. (sygn. 291-300) Druki ulotne, 1943-1944 - 58 j.a. (sygn. 301-359) Komunikaty z nasłuchu radiowego, 1940-1944 - 2 j.a. (sygn. 360-361) Prasa konspiracyjna i emigracyjna, 1940-1945 - 91 j.a. (sygn. 362-453) Fotografie, [1938]ok. 1943-1944 - 3 j.a. (sygn. 454-456) II. Materiały przekazane przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Lublinie Komenda Okręgu, 1943-1944 - 19 j.a. (sygn. 457-476) Prasa konspiracyjna, 1944 - 2 j.a. (sygn. 477-478) III. Materiały przekazane przez Zofię Leszczyńską Inspektorat Chełm - Obwód Krasnystaw, 1942-1945 - 36 j.a. (sygn. 479-515) Inspektorat Lublin, 1944 - 1 j.a. (sygn. 516) Prasa konspiracyjna, 1944 - 2 j.a. (sygn. 517-518) Druki ulotne, [ok. 1943-1944] - 1 j.a. (sygn. 519) karta B, 1942-1945 [1946-1991], 13 j.a.